Jańabek Jańabaıuly: Aýyl ákimderin saılaý - el basqarýdaǵy tyń qadam
Onyń paıymdaýynsha, el basqarý isi qaı zamanda da, qaı qoǵamda da ońaı bolǵan emes. Keshe de, búgin de, erteń de solaı.
Atam qazaqtaǵy: «Ákim bol, halqyńa jaqyn bol», «Ulyq bolsań, kishik bol», dep keletin qanatty sózderi jaıdan-jaı aıtyla salmaǵan. Óz halqynyń júreginen máńgilik oryn tepken Maqashtaı (halqy Maqash dep ataǵan Muhambetjan Sholtyruly Bekmuhambetov, 1804-1904, Bókeı ordasynda elý jyldaı el basqarǵan qoǵam qaıratkeri, aǵartýshy-ǵalym) ákimderdiń sanaýly ekeni - osynyń anyq dáleli.
Qadyr Myrza Álıdiń óziniń suhbatynda ákimdi maqtaǵan jandy halqymyzdyń onsha unata qoımaıtynyn aıtqany bar. Shynymenen uly shaıyrdyń nege bulaı tolǵanyp, tereńnen syr sýyrtpaqtaǵany aıryqsha nazar aýdararlyq.
- Endeshe, Jańabek Jańabaıuly, qazaq qoǵamyndaǵy qarasha halyqtyń «bek-myrzalar» men «bı-shoralarǵa» salqyn qaraýynyń syry nede dep oılaısyz?
- Iá, nelikten bılik pen buqara únemi barrıkadanyń eki jaǵynda ekendigine barynsha tolyq jaýap berýge týra keledi. Shynynda da «Bólip al da bıleı ber» dep, qoǵamdy jik-jik qylyp, tarıhymyzdy taptyq turǵydan túsindirgen bodaý zamannyń artta qalǵany ras. Áıtse de bul másele - san qyrynan saralap, áli de taldap-tarqatýdy qajet etetin ózekti taqyryp. Sonyń negizgileriniń biri - sońǵy ǵasyrlarda qazaqtyń óz bıliginiń óz qolynda bolmaýy. Ýaqytynda hakim Abaı muny jerine jetkize jazyp ketken-di. Sóıtip jergilikti atqarýshy bılik Reseı tusynda Peterbor saraıynyń, keńes kezeńinde Kremldiń ozbyr otarshyldyq saıasatyn júrgizýge májbúr boldy. Týǵan halqynyń talap-tileginen buryn ımperııanyń uly derjavalyq óktemdigin aldyńǵy orynǵa shyǵarǵan ádiletsiz bılikti qalyń buqaranyń qurmettep, madaqtaýy múmkin be?!
Taqyryp osy máselege oıysqanda, qazaqtyń «Elge baı qut emes, bı qut», degen naqyly oıǵa oralady. Búgingi ómirmen baılanystyra saralasaq, qazirgi baılarymyz - kásipkerler, qarjy alpaýyttary, iri menshik ıeleri, al bılerimiz - el tizginin ustaǵan jandar, naqty aıtsaq, ár túrli deńgeıdegi ákimder men shen-shekpendiler.
- Tarıhshy retinde dástúrli qazaq qoǵamynda bılerdiń halyq arasyndaǵy yqpaly men bedeli qalaı boldy degen saýalǵa jaýap bere ketseńiz?
- Bul rette Halel Dosmuhamedulynyń «Taımanuly Isataıdyń qozǵalysy týrasynda qysqasha maǵlumat» atty tereń maǵynaly eńbeginen mynadaı qyzyq oıdy kezdestiremiz: «Qazaq halqy kóshpeli saltta aqsaqal dáýirinde boldy. Qara buqaranyń bıligi rý bastyqtary bılerdiń qolynda boldy. Rýdy bılegen bılerdiń óz rýynan basqa aıryqsha tilegi bolmady. Qara sharýa mal baǵýǵa laıyq sharttar tiledi. Qonys jaıly bolsa, el beıbitshilik bolsa, malǵa, adamǵa túsetin salyq az bolsa, talas shyqqanda ádil bılik aıtatyn aqsaqaldary bolsa, qara halyqtyń kóńili tynysh boldy. El bılegen aqsaqaldar da eldiń tilegin tilep, eldiń joqshysy boldy. Aqsaqal bolý, bı bolýdyń ózi eldiń saılaýynan bolǵandyqtan, bular elden bólinip kete almaıtyn edi».
Osy úzindide otarlaý dáýirine deıingi dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy saıası bılik júıesiniń tómengi ákimshilik býynynyń jáıi óte dál baıandalǵan. Ókinishke qaraı, bodandyq dáýir sonyń byt-shytyn shyǵardy. Handyq bılik hám dástúrli bıler ınstıtýtynyń joıylýymen birge qazaq qoǵamynda ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq-demokratııalyq jón-joralǵylar da qurdymǵa ketti. Qazaq halqy buǵan jantalasa qarsylasyp, ult-azattyq kóteriliske shyqty. Artyndaǵy qalyń qarashasynyń múddesin qorǵaǵan talaı rýbasy, bı-batyrlarymyz at ústinde sháıit ketti, darǵa asylyp, ıtjekkenge aıdaldy.
Tarıhshy Mámbet Qoıgeldıevtiń pikirinshe, «Endigi ýaqytta bı men bılik ákimshilikke tolyq táýeldi býynǵa aınaldy, bıdiń sózi men sheshimi burynǵy bedel, qýatynan aıyryldy, burynǵy bıdiń ádil bıligi men salmaqty sóziniń ornyn para men paryqsyzdyq basty».
- Uly Abaıdyń 1889 jyly Kúlembaıǵa arnaǵan «Bolys boldym, minekı, Bar malymdy shyǵyndap...» dep bastalatyn ataqty óleńi bar ǵoı?
- Aıtatyny joq, zertteýshi-ǵalym Mekemtas Myrzahmetovtiń dereginshe, qazaqtyń arasynda paraqorlyqtyń dendeı engen tusy - osy Abaı zamany. Shákárim Qudaıberdiulynyń: «Partııa qýǵan óńkeı qyrt, Jazylmaıtyn ol qylqurt. Men tartam el qaıǵysyn Ákimi - zalym, bıi - áńgúrt» dep kúızelýi Abaı óleńin tolyqtyra túsedi.
Qazaq dalasyndaǵy aýylnaı, bolys saılaýlaryn kórip-bilip otyrǵan Alash kósemi Álıhan Bókeıhanov ta óz zamanynda Qazaq dalasyna ádil Anglııa bıligin ónege qylyp, «Talaspen bolǵan bıde ne qasıet, ne ádildik bolady» - dep nalyǵan edi.
- Sodan beri qanshama ýaqyt ótkenmen, biz sol kemshilikterimizden arylyp boldyq dep aıta alamyz ba?
- Máselege tereńirek úńilsek, Abaı aıtqan shyndyqtan kóp uzap ketpegenimiz baıqalady. Olaı deıtinimiz, áli kúnge deıin bılik sybaılas jemqorlyqpen ymyrasyz kúres júrgizip jatyr. Aşy da bolsa aqıqat - qoǵamdy jegi qurttaı jaılaǵan jemqorlyq buqaranyń resmı bılikke degen senimine selkeý túsirip otyr. Munyń el bolashaǵyna asa zor qaýip ekenin Elbasy Nursultan Nazarbaev ta, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta túrli jıyndarda birneshe márte qaqqan qazyqtaı qyp qadap aıtty.
Qalaı desek te, búgingi biz qozǵap otyrǵan másele táýelsizdik tusynda basqa saıası beshpent oranǵan kúıinde qaıta jańǵyrdy.
Qazirgi el bıliginiń «halyq saılamaı, ákim alǵa baspaıdy» degen toqtamǵa kelip, táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵynda jańa saıası tájirıbege júginýi tegin emes.
- Olaı bolsa, bul reformadan ne kútesiz?
- Árıne, bul saıası naýqan barysynda jergilikti jerlerde ár rý nemese ár top «óz balasyn» bılikke súırep ákelip, baıaǵy bolys saılaýyndaı eki jaqqa daı-daı bop bólinip ketpese eken degen alańdaýshylyq ta joq emes.
Taǵy bir nazar aýdarar jaıt, shırek ǵasyrdan astam ýaqyttan bergi aýyldaǵy qordalanǵan barlyq áleýmettik másele - aýyl ákiminiń halyqshyl, memleketshil, elshil nıetiniń qarymtasy retinde birden sheshile salmasy anyq. Endigi jerde okrýg ákimderi burynǵydaı aýdan basshysy men aýdandyq máslıhatqa tikeleı táýeldi emes, ózin saılaǵan halyqqa ǵana esep beretin ókilet ıesi bolǵanymen, onyń «kósiletin kórpesi» qysqalaý emes pe?! Aýyl ákiminiń sol jerdegi turǵylyqty áleýmettiń áleýetin dúr silkindiretindeı pármeni bar ma? «Túbi tesik» jergilikti bıýdjettiń jaı-kúıi onysyz da belgili emes pe?! Qazirgi aýyl ákimderi keshegi keńes zamanynda «jarty qudaı» bolǵan keńshar dırektorlarynyń shıregine de kelmeı qalǵanyn kimnen jasyramyz?! Sonyń kishkene bir dáleli - qazirgi aýyl ákimderi alatyn mardymsyz jalaqy. Demek, halyq saılaǵan aýyl ákimderiniń «baqytyn baıandy etý» úshin Úkimet jergilikti tórtinshi deńgeıdegi bıýdjet máselesin der kezinde sheshýi kerek. Áıtpese bul da osyǵan deıin aýyl hám aýdan ákimderine baılanysty talaı júzege asyrylǵan kóptegen eksperımentterdiń biri bolyp qala bereri anyq.
Budan keıin tap osy jolmen aýdan, oblys basshylarynyń da saılanatyny aıtyldy. Sondyqtan bul máselege nemquraıly qaraýǵa bolmaıdy. Túptep kelgende, elimiz boıynsha alǵash júzege asyrylyp jatqan bul qadam alǵyr, isker, jańashyl jergilikti ákimderdiń qalyptasýyna oń yqpal etip, kadr saıasatyna tyń serpin beredi degen úmittemiz.
- Áńgimeńizge rahmet!