Jańa júıeni úılesimdi damytý úshin jańa álemdik valıýta týraly jalpyǵa ortaq zań qabyldaý kerek ? ekonomıst-ǵalymnyń pikiri

ALMATY. Naýryzdyń 18-i. QazAqparat /Elena Ilınskaıa/ - Júıeli daǵdarystan tek júıeli jańarý jolymen ǵana shyǵýǵa bolady. Álemdik daǵdarystyń elderdiń ekonomıkalaryna keltirip otyrǵan zardabyn tek yqpaldasyp qana azaıtýǵa bolady. Ornyqty ekonomıkalyq damý tetigin jasaý úshin kúsh biriktirý kerek. Bul týraly Qazaqtyń T.Rysqulov atyndaǵy ekonomıkalyq ýnıversıtetiniń professory, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, ekonomıst Qabı Oqaev

ҚazAқparat tilshisine bergen sұhbatynda aıtty. ? Қabı Oқaұly, naýryzdyң 6-synda Қazaқstan Prezıdenti respýblıka halқyna Joldaý jasaғanyn bilesiz. Jұrtty әbigerge salyp otyrғan jaһandyқ daғdarysқa ne sebep bolғanyn aıtyp өtseңiz. Jәne Elbasynyң jaңa әlemdik valıýta jasaý týraly bastamasy jөninde ne aıtar ediңiz? ? Memleket basshysynyң Joldaýyn қaraýdy, meniңshe, N.Ә.Nazarbaevtyң «Daғdarystan shyғýdyң kilti» degen maқalasynan bastaғan jөn sııaқty. Maқalada avtor қazirgi jaһandyқ ekonomıkalyқ daғdarystyң negizgi tereң sebepterin ashyp kөrsete otyryp, әlemdik ekonomıkanyң, saıasattyң jәne jaһandyқ қaýipsizdiktiң tүbegeıli jaңa үlgisin құrý joldaryn baıandaıdy. N.Ә.Nazarbaev aғymdaғy jaһandyқ daғdarystyң negizinde әlemniң өzgerý қarқynyna ilese almaı otyrғan әlemdik valıýta jүıesiniң oryn alyp otyrғan olқylyғy jatyr dep sanaıdy. Ol daғdarysty is jүzindegi aktıvtermen қamtylmaғan is jүzindegi jalpy өnimdi қoғamnyң shyғarýy men alypsatarlyқ kapıtal arasyndaғy қarama-қaıshylyқtarғa negizdelgen dep esepteıdi.Avtor sonymen қatar, jaһandyқ daғdarys ? bұl әlemdik valıýtanyң, onyң қozғalys jәne aınalym tetiginiң tereң ishki aқaýynyң zaңdy saldary degen қorytyndyғa keledi. Maқalada әlemdik valıýtalyқ-қarjylyқ jүıe қazirgi zamannan jәne onyң talaptarynan mүldem artta қalғany atalady. Ol barlyқ әlemniң damýyn anyқ tejep otyr. Memleket basshysy әlemdik valıýtanyң jeti aқaýyn kөrsetti. Әlemdik valıýta týraly әlemdik zaңnamanyң joқtyғynan қoldanystaғy valıýtanyң zaңdylyқ deңgeıi týraly sөz қozғaýdyң қajeti de joқ. Ol shynaıy demokratııalyқ, bәsekege қabiletti jәne өrkenıetti bolyp tabylmaıdy. Әlemdik valıýtanyң қozғalysy men emıssııasyna baқylaý jasalyp otyrғan joқ, al onyң emıtentteri jaýaptylyқ kөtermeıdi. Өkinishke қaraı, bұl әserli jәne nәtıjeli bolýda. Sondyқtan, әlemdik ekonomıkanyң jaңa tүbegeıli үlgisi aқaýsyz jaңa әlemdik valıýtaғa negizdelýi tıis. Kөptegen ғalymdar men mamandar jaһandyқ әlemdik valıýtany jasaý týraly Қazaқstan Prezıdentiniң ұsynysymen kelisetinin bildiredi jәne ұltқa jatpaıtyn valıýtany jasaý dұrys jolғa shyғarady dep sanaıdy. Sonymen қatar, aımaқtandyrý tәsili de nazarғa alynyp otyr, oғan sәıkes Eýropada, Azııada jәne Afrıkada өz valıýtalaryn құrýғa bolady.Jaңa jүıeniң үılesimdi damýy үshin basym elder қol қoıғan jәne BҰҰ maқұldaғan әlemdik valıýta týraly jalpybұқaralyқ zaңnama қabyldaý қajet. Rynokta emıtentterdiң jekelegen toptary үshin kez-kelgen artyқshylyқtardy boldyrmaý kerek. Birinshi kezekte aқaýy bar eski әlemdik valıýtadan aýyrtpalyқty alý nemese eң bolmaғanda қaıta bөlý jәne ony aımaқtyқ jәne құrlyқtyқ valıýtalyқ-eseptik birlik jүıesine kөshirý қajet etiledi. Memleket basshysynyң pikirinshe biryңғaı әlemdik valıýtany engizý үshin өtpeli kezeң bolmaқshy.Әlemdik daғdarystan shyғýdyң kөptegen tүrli retseptteri men josparlaryn zerdeleı otyryp N.Ә.Nazarbaev әlemdik ekonomıkany tүbegeıli jaңartýdyң josparyn ұsynady.Memleket basshysynyң «Daғdarystan ? damýғa» atty Қazaқstan halқyna arnalғan Joldaýy onyң syndarly tұjyrymdalyқ jұmystarynyң jalғasy bolyp tabylady.Joldaýda aldaғy kezeңge arnalғan mindetter aıқyndalғan, onyң oryndalýy әlemdik daғdarystyң teris әserlerinen arylýғa kөmektesedi jәne elderdiң ekonomıkalaryn jaңa sapalyқ deңgeıge shyғarady. Sonymen қatar, daғdarystyң jalpy aýқymdylyғy men jaһandyғy tek jeke elderdiң nemese elder tobynyң kүshimen týyndaғan problemalardy sheshýdi mүmkin etpeıdi.Joldaý daғdarysқa қarsy sharalarғa jәne Қazaқstanyң daғdarystan keıingi damýyna tұtastaı arnalғan. Daғdarysқa sıpattama bere otyryp, Memleket basshysy onyң өtpeli sıpatyn jәne onyң bizge syrttan kelgenin ataıdy. Joldaý kөңilge optımızm ұıalatady jәne bolashaққa senimdilikti arttyrady, өıtkeni onda oryn alyp otyrғan ekonomıkalyқ jaғdaıdan shyғýdyң joldary kөrsetilgen. Eң bastysy, el Prezıdenti birde-bir қazaқstandyқtyң өz қıyndyқtarymen betpe-bet қalmaıtyndyғyn atap aıtady. Bұl ? osy құjattaғy negizgi maқsatty baғdar.? Өkinishke қaraı, bүgingi kүni jaһandyқ daғdarys jaғdaıy barlyқ elderdi қamtydy, bizderdegi daғdarysқa қarsy sharalardyң tıimdiligi қanshalyқty jәne Sizdiң optımızmiңizdiң alғysharttary қandaı?? Eң aldymen, ұlttyқ қordyң құrylýynyң arқasynda yқtımal silkinister aldynda ekonomıkanyң berik қory қamtamasyz etildi, al onyң tұraқty damýyn қamtamasyz etý үshin senimdi faktor құrylymdyқ reforma, eksporttyқ әleýetti damytý jәne ekonomıkany әrtaraptandyrý boldy. Өtken jyldardaғy jetistikterge sүıene otyryp, elde daғdarysқa қarsy nәtıjeli sharalar jүzege asyryldy. Mynadaı bes baғytty: қarjy sektoryn tұraқtandyrý; jyljymaıtyn mүlik rynogyndaғy problemalardy sheshý; shaғyn jәne orta bızneske қoldaý kөrsetý; ınnovatsııalyқ, ındýstrııalyқ jәne ınfraқұrylymdyқ serpindi jobalardy iske asyrý; agroөnerkәsiptik keshendi қoldaý, osylardy damytýdyң arқasynda elimiz үshin maңyzdy: azyқ-tүlik қaýipsizdigi men eksportty әrtaraptandyrýdy қamtamasyz etý mindetterin bir mezgilde jүzege asyratyn problemalardy sheshýdi kөzdeıtin arnaıy memlekettik baғdarlama қabyldandy.Osy baғyttardyң әrқaısysynyң aıasynda tұtas is-sharalar kesheni jүzege asyrylady. Қarjy sektorynyң tұraқtylyғyn қamtamasyz etý үshin ekinshi deңgeıli bankterdiң aktıvterine jәne olardy қosymsha kapıtaldaýғa memlekettiң yқpaly jүrgiziledi, ekinshi deңgeıli bankterdiң қyzmetterin retteıtin jekelegen retteýshi normalar tөmendetildi, Strestik aktıvter қory қalyptastyrylýda, teңgeniң devalvatsııasy jүrgizildi.Memlekettik қoldaý kөrsetý men otandyқ bızneste, birinshi kezekte shaғyn jәne orta bıznesti қorғaý boıynsha is-sharalar aýқymdy. 2007 jyldyң ortasynan bastap әkimshilik kedergilerdi tөmendetý boıynsha қadamdar jasaldy, 2008 jyly shaғyn jәne orta bıznesti tekserýge moratorıı engizildi, al 2009 jyly shaғyn kәsipkerlikti nesıelendirý tirkelgen 12,5 paıyzdyқ stavka boıynsha jүrgiziledi.Jaңa Salyқ kodeksi boıynsha birқatar mynadaı: is jүzindegi tәrtippen ınvestıtsııalyқ preferentsııalar berý, korporatıvti tabys salyғyn kezeң-kezeңde eki esege azaıtý, shaғyn jәne orta bıznes үshin korporatıvti tabys salyғynyң avanstyқ tөlemderin joıý, esepke alý bөligin өteı otyryp қosylғan құn salyғynyң klassıkalyқ tәsiline kөshý jaңalyқtary engizildi. Tұtastaı alғanda kәsipkerlikti jәne atap aıtқanda shaғyn jәne orta bıznesti tıimdi damytýdyң tұtқasy otandyқ өnimderdi memlekettik satyp alý boıynsha jүıeni jetildirý bolyp tabylady.Joldaýda elde daғdarysқa қarsy baғdarlamalardy қarjylandyrýdyң қajetti kөzderiniң bar ekendigi kөrsetilgen. Қazaқstan өtken jyldarda ұlttyқ қorda қarjylyқ resýrstardy jınaқtady jәne bұl 10 mlrd. AҚSh dollary somasyndaғy transfertterdi daғdarys jaғdaıynda el ekonomıkasyna қarjylaı қoldaýғa arnap bөlýge mүmkindik berdi. Қosymsha retinde ? 2009-2010 jyldary shıkizat sektorynda ? 600 mlrd. teңge mөlsherinde ? daғdarysқa қarsy sharalarғa, ұlttyқ қordy aınalyp өtip, қarjylandyrýғa baғyttalatyn bolady. Basқa қarjylyқ қor bıýdjettiң barlyқ shyғys baptary boıynsha үnemdelýi tıis. Bұl үshin қarjylyқ tәrtipti қataң saқtaý, bıýdjettik қarajattardyң paıdalanylýyn jүıeli baқylaý, ұtymdy paıdalaný men үnemdeýge қol jetkizý қajet.ҚR Prezıdentiniң kepildik bergenindeı, bұғan deıin memleket alғan әleýmettik kepildikterdiң barlyғy tolyқ kөlemde oryndalatyn bolady. Үsh jyldyқ bıýdjette әleýmettik salaғa, bıýdjettik қyzmetkerlerdiң eңbekaқylaryn, zeınetaқylar men jәrdemaқylarғa arnalғan shyғystardy arttyrý kөzdelgen.Joldaýda eңbek naryғyn damytýғa aıryқsha kөңil bөlingen. Bұl maңyzdy mindet әralýan joldarmen sheshiletin bolady. Osy maқsatta ınvestıtsııalar eң aldymen kommýnaldyқ jelilerdi қaıta құrýғa jәne jaңartýғa; құrylysқa; joldardy қaıta құrýғa jәne t.b. baғyttalatyn bolady. Eңbek rynogyn keңeıtýdiң aıtarlyқtaı faktory әleýmettik jұmys oryndaryn arttyrý, kadrlardy қaıta daıarlaý bolyp tabylady. Joldaýda sheteldik jұmys oryndaryn otandyқ kadrlarmen kezeң-kezeңimen almastyrý kөzdelgen. Joldaýғa sәıkes ekonomıkany jaңartý jәne bazalyқ ınfraқұrylymdy damytý jalғastyrylatyn bolady, ol da eldegi eңbek naryғyn aıtarlyқtaı keңeıtýge mүmkindik beredi.? Bүgingi kүni daғdarys jaғdaıynda memlekettik jәne jeke kәsipkerlik қanshalyқty tıimdi?? Қaıtalap aıtaıyn, Joldaýda әlemdik daғdarystan jүıelik jaңarý arқyly ғana shyғýғa bolatyny atap aıtylғan. Sondaı-aқ daғdarys kezeңinde jүzege asyrylғan birlesken sharalar қazirdiң өzinde aıtarlyқtaı nәtıjelerin berip otyr. Osyғan baılanysty Joldaýda atap aıtylғan basқarý problemalaryna, olardyң өzektiligine nazar aýdarғan jөn dep aıtқan bolar edim. «Osy jaһandyқ daғdarystan keıin әlemdik қarjy jүıesin, mүmkin memleketterdi saıası basқarýdyң өzgeretinine senemin», ? dedi N.Ә.Nazarbaev. Osy jemisti ıdeıany iske asyrý үshin ғalymdardyң da, praktıkterdiң de jұmyldyrylғan kүshi қajet etiledi. Jaңa әlemdik қarjylyқ jүıesin basқarýdyң tıisti jүıesi kezinde tıimdi jұmys isteýi mүmkin, sondyқtan ony құrý қajet jәne tıisti tүrde ekonomıkalyқ bolmysқa engizý қajet. Teorııalyқ jәne praktıkalyқ kөzқaras tұrғysynan Joldaýdyң «қolmen basқarý» týraly erejesi jaңalyқ bolyp tabylady. ҚR Prezıdentiniң aıtýynsha, «ekonomıkany «қolmen basқarý» қajettiligine kөbisi keletin bolady jәne retteý osy daғdarystan shyғý isi bolady». Naryқtyқ қatynastardyң қalyptasý jәne damý jyldary ishinde Қazaқstandaғy ekonomıkany memlekettik retteý aıtarlyқtaı damýғa ıe boldy. Halyқty eңbekpen қamtý men әleýmettik қorғaý salalarynda, ınvestıtsııalyқ jәne қarjy-bıýdjettik salalarynda, sondaı-aқ tabıғat қorғaýda jәne syrtқy ekonomıkalyқ қyzmetterde aıtarlyқtaı tәjirıbe jınaқtaldy.Ekonomıkalyқ daғdarys jaһandyқ jәne jaңa strategııalyқ mindetterdi eskere otyryp, ekonomıkany memlekettik retteýdi odan әri kezek kүttirmeı kүsheıtý қajettiligin kөrsetti.Elde jүzege asyrylyp otyrғan daғdarysқa қarsy sharalardyң nәtıjeleri ekonomıkany memlekettik retteýdiң is jүzinde jәne shynaıy maңyzdylyғyn kөrsetedi. Қazaқtyң T.Rysқұlov atyndaғy ekonomıkalyқ ýnıversıteti daıarlap jatқan ekonomıster, basқarýshylar, қarjygerler jәne memlekettik basқarý mamandary daғdarys sabaқtaryn eskere otyryp, el ekonomıkasyn basқarýdy jaңartýғa tıisti үlesin қosa alatynyn atap aıtқym keledi.? Әңgimeңizge rahmet!