Jańa Zelandııadaǵy «Gabrıel» tsıklony: Mıllıardtaǵan shyǵyn, myńdaǵan adam taǵdyry beımálim
2 myńnan astam adam taǵdyry beımálim
AQSh Geologııalyq qyzmeti (USGS) men Eýropalyq Jerorta teńizi seısmologııalyq ortalyǵynyń (EMSC) málimetinshe, 14 aqpan kúni Jańa Zelandııa jaǵalaýynda magnıtýdasy 5,7 baldyq jer silkinisi boldy. Jerasty dúmpýleri Jańa Zelandııanyń Soltústik jáne Ońtústik araldaryn bólip turǵan Kýk buǵazynyń sýlarynda tirkeldi. Zilzala oshaǵy Vellıngton aımaǵyndaǵy Loýer Hatt qalasynan soltústik-batysqa qaraı 79 shaqyrym jerde, 74 shaqyrym tereńdikte bolǵan. Al Jańa Zelandııanyń Geonet qyzmeti jer silkinisiniń magnıtýdasyn 6,1 dep baǵalap otyr.
«Gabrıel» tsıklony 6 aqpan kúni Korall teńizinde qalyptasyp, Norfolk aralynan júrip ótip, ekinshi sanattaǵy tropıkalyq tsıklonǵa aınaldy ári Jańa Zelandııa jaǵalaýyna jetken kezde de qýatyn saqtap qalǵan edi. Jel ekpinin saǵatyna 165 shaqyrymdyq jyldamdyqqa deıin údetip, muhıtta bıiktigi 10 metrge jetetin tolqyn týdyrǵan tsıklonǵa Jańa Zelandııa bıligi eki kúnnen keıin «Gabrıel» degen ataý bergen bolatyn.
Al 14 aqpan kúni Jańa Zelandııada bir táýliktiń ishinde shamamen 350 mm jaýyn-shashyn túsip, Úkimet eldiń soltústiginde ornalasqan 6 óńirde tótenshe jaǵdaı jarııalaýǵa májbúr boldy.
Aıta keterligi, turǵyn sany 5 mln-nan sál ǵana asatyn memleket tarıhynda buǵan deıin tek eki ret tótenshe jaǵdaı jarııalanǵan-dy. Onyń biri 2019 jyly Kraıstcherchedegi jer silkinisinen keıin, ekinshisi 2020 jyly álemdi sharpyǵan koronavırýs indeti bastalǵan kezde jarııalanǵany este.
«Gabrıel» tsıklony – bul osy ǵasyrda Jańa Zelandııa betpe-bet kelgen eń aýqymdy aýa raıy qubylysy. Qazirgi ýaqytta biz kórip otyrǵan qaterli ári aýqymdy zalal bir býynnyń ómir jolynda kezdesip kórgen emes», - dedi Jańa Zelandııanyń Premer-Mınıstri Krıstofer Hıpkıns.
Jeksenbi, 19 aqpanda tabıǵı apat saldarynan 11 adamnyń mert bolǵany anyqtaldy. Degenmen, el bıligi qaza tapqandardyń sany munan da arta túsetindigin jasyryp otyrǵan joq. Jergilikti polıtsııa qyzmetkerleri de týǵan-týystary baılanysqa shyǵa almaı otyrǵan 2 myńnan astam zardap shegýshiniń taǵdyry ne bolǵanyn anyqtaýǵa tyrysyp baǵýda.
«Polıtsııa qalǵan adamdardy tabý úshin bar kúsh-jigerlerin jumsap jatyr», - degen edi 2023 jyldyń qańtar aıynyń sońynda ǵana el Úkimetiniń basshysy oryntaǵyna otyrǵan Premer-Mınıstr.
Aıta keterligi, demalys kúni súńgýirler mert bolǵandardyń máıitin izdeý úshin ózen saǵalaryn súzý jumysyna kirisip ketti.
12 el Jańa Zelandııaǵa kómek qolyn usyndy
Jańa Zelandııaǵa qýatty daýyldan keıin ózge memleketter tarapynan halyqaralyq kómek usynǵandardyń qatary mol. Máselen, Avstralııa qazirdiń ózinde daýyldan kelgen shyǵyndy anyqtaý úshin 27 adamnan turatyn arnaýly tobyn jiberdi. Buǵan qosa, avstralııalyq áskerıler «Gerkýles» dep atalatyn S-130 áskerı-kólik ushaǵynyń kómegin usynyp, materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý tobyn jáne qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi qyzmetkerlerin jiberýge daıyn ekendigin bildirýde.
Jalpy, Avstralııa men Amerıka Qurama Shtattary zardar shekken aýdandardyń spýtnıkten túsirilgen sýretterin usynyp otyr. Jańa Zelandııaǵa araldaǵy Fıdjı memleketi de 18 adamnan jasaqtalǵan qutqarýshylaryn jóneltken.
Eldiń Premer-Mınıstri Krıstofer Hıpkıns álemniń 12 memleketinen kómek kórsetýge qatysty usynys alǵanyn málimdegen bolatyn. Degenmen, jańazelandııalyqtar halyqaralyq kómek alý máselesinde irikteý júrgizetindigi belgili bolyp qaldy.
«Shuǵyl qajettilik bolǵan jerge ári halyqaralyq kómekten soǵan saı usynys bolǵan jaǵdaıda ne bolmasa kómek alý úshin jalpy usynystardyń birin paıdalana alatyndyǵymyz belgili bolsa, onda biz ony mindetti túrde qabyldaımyz», - dedi Jańa Zelandııa Mınıstrler kabınetiniń basshysy.
Apat aımaǵy tonalyp jatyr
Apat 62 myń úıdi elektr energııasynan aıyryp, sý tasqynyna jáne kóptegen laı kóshkininiń júrýine túrtki boldy. Joldardyń shaıylyp ketýine baılanysty qutqarýshylar men medıtsına qyzmetkerleri eldiń birqatar zardap shekken aýdanyna jete almaı otyr. Demalys kúnderi tikushaqpen eldiń eń zardap shekken aýdandaryndaǵy adamdarǵa azyq-túlik, sý jáne birinshi kezekte qajetti zattar áýeden tastaldy.
Keıbir apat oryn alǵan jerlerde tonaý oryn alǵany jaıly da derekter bar. Qazirdiń ózinde polıtsııa qyzmetkerleri tonaý kúdigimen 50-den astam adamdy tuqynǵa alǵany belgili. Birqatar aýdan turǵyndary tosqaýyldar jasap, múlikteriniń tonalýyna jol bermeý úshin túngi kezekshilikke de shyǵyp júr.
Qylmyskerler baǵaly zattarmen qatar mobıldi operatorlar munarasyndaǵy generatorlardy urlap jatqany anyqtalyp otyr. Sonyń saldarynan «Gabrıel» tsıklonynan zardap shekken aýdandarda uıaly baılanys bolmaı tur.
Tabıǵı apat shyǵyny 10 mlrd dollarǵa jetýi múmkin
Ortasha baǵalaǵannyń ózinde tabıǵı apat saldarynan kelgen shyǵyn mólsheri 10 mlrd dollarǵa para-par bolýy múmkin. Bul 2011 jyly Kraıstcherchdegi jer silkinisi saldaryn joıýmen baılanysty jumsalǵan shyǵymen birdeı.
Jumylǵanǵa judyryq demekshi, elde jemis-jıdek pen kókónis tapshylyǵy da oryn alýy yqtımal. Óıtkeni, eldiń soltústigindegi aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshiler tabıǵı apat saldarynan qatty zardap shegip otyr. Tek Nortlendtiń ózinde ǵana batat alqabynyń 50 paıyzy jaramsyz bolyp qalǵan.
Álemge tanymal jańazelandııalyq sharaptyń negizgi óndirýshisi sanalatyn Hoks-Beı ólkesinde júzim alqabynyń shamamen 30 paıyzy búlingen. Sonymen qatar alma baǵynyń da 30 paıyzǵa jýyǵy bıiktigi 1 metrge jetetin laı astynda qalyp otyr.
Jaqyn arada Jańa Zelandııa Úkimetiniń aldynda sheshilýi tıis kúrdeli mindet tur. Ol – el ekonomıkasyn qalpyna keltirýge bólingen memlekettiń qomaqty qarajatyn durys jumsaý. Óıtpegen jaǵdaıda, sońǵy 30 jylǵa jýyq ýaqytta jyldyq mánde 7,2 paıyzǵa jetip otyrǵan ınflıatsııa mólsheri munan ary da jedeldep ketýi yqtımal.
Foto:magspace.ru