Jańa tólqujat ? zaman talaby - B. Ábishev

ASTANA. Naýryzdyń 30-y. QazAqparat /Gúlmıra Álıakparova/ - Jyl basynan beri el azamattaryna elektrondyq tólqujattar berile bastaǵany málim. Ádilet mınıstrliginiń Tirkeý qyzmeti jáne halyqqa quqyqtyq qyzmet kórsetý komıtetiniń tóraǵasy Baqyt Ábishev tilshimizge bergen suhbatynda osy qujattyń jaı-japsary men múmkindikteri týrasynda áńgimeleıdi.

- Baқyt Shalқarұly! Bұғan deıingi sұhbatyңyzda Қazaқstan bıometrııalyқ tөlқұjattardy TMD elderiniң ishinde birinshi bolyp engizgenin aıttyңyz. TMD-ғa mүshe basқa elderdiң asyқpaýynyң sebebi nede? Mүmkin bıotөlқұjattardyң қajettiliginiң joқtyғynda shyғar? - Men әңgimeni mynadan bastaıyn: TMD-ғa mүshe elderdiң basshylary 2006 jyldyң 28 қarashasynda Adam saýdasyna қarsy kүres baғytyndaғy baғdarlamaғa tүgel қol қoıdy. Soғan sәıkes 2010 jylғa deıin TMD memleketterine elektrondyқ tөlқұjattardy jappaı engizý ұsynylғan. Erte me, kesh pe, қalғan elder de osyndaı құjattardy engize bastaıdy. Әlemdik tәjirıbeni alyp қarasaңyz, bүginde Eýropa, Azııa men AҚSh elderi atalmysh құjattardy keңinen қoldanyp jatyr. Bұl өz elin zaңsyz kөshi-қonnan bastap, laңkesterge deıingi қaterden қaýipsizdendirý үshin jasalyp jatқan shara dep қabyldaý kerek. Ol sharanyң қajettiligi neden týyndady? Өzderiңiz bilesizder, 2001 jyly laңkester AҚSh-қa jalғan құjattarmen kirip, қyrkүıektiң 11-i kүni birneshe myң jazyқsyz adamnyң өmirin қıyp ketken iri laңkestik әreket jasaldy. Bұdan keıin Laңkestikke қarsy koalıtsııaғa mүshe elder bıopasporttardyң biregeı standartyn engizý jөninde kelisimge keldi. Al biregeı standartty tөlқұjattar құjatty қoldan jasaýshy alaıaқtar men қylmyskerlerden tolyқ қorғalýy tıis. Sonymen birge, bir elden ekinshi elge өtýin neғұrlym oңaılatyp, tezdetýi tıis. Ondaı құjattyң standartyn Halyқaralyқ azamattyқ avıatsııa ұıymy (IKAO) jasap berdi. Қazir TMD elderi bұl baғytta barynsha jұmystar jasap jatyr. Ol әreketterdiң shapshaң bolýy әr memlekettiң ekonomıkalyқ jaғdaıyna da baılanysty. Reseılik bұқaralyқ aқparat құraldarynyң habarlaýynsha, Reseı mұndaı құjattardy 2009 jylғy aқpan aıynyң soңynda bere bastady. 2008 jyly IKAO өtkizgen halyқaralyқ konferentsııa barysynda Ýkraına men Belarýstyң osy mәselelermen aınalysatyn laýazymdy tұlғalary өz elderinde daıyndyқ sharalary jүrip jatқanyn mәlimdegen bolatyn. Bıotөlқұjattardy engizý қomaқty қarjyny қajet etedi. Қazaқstan oғan eki jyl daıyndyқ jүrgizdi. Aldymen osy baғyttaғy mamandardy tolyғymen қaıta oқytty. Қajetti құral-jabdyқtardy satyp aldy. Sondyқtan Қazaқstannyң ekonomıkasy tұraқtanғan, damyғan el retinde mұndaı tөlқұjattardy TMD elderi ishinde birinshi bolyp engizýin maқtan etýimiz kerek. Әlemdik қarjy daғdarysy jaғdaıynda barlyқ memleketter mұndaı batyl әreketterge bara bermeıdi dep oılaımyn. - Bүginde қansha memleket bıometrııalyқ tөlқұjattardy қoldanysқa engizip jatyr? Jәne olardyң arasynda eski pasporttardy қoldanystan mүldep alyp tastap, shekaraғa өtýdi tek jaңa tөlқұjattarmen jүzege asyryp jatқandary bar ma? - IKAO-dan alғan soңғy mәlimetter boıynsha, bүginde osyndaı tөlқұjat engizgen elderdiң sany 50-den asty. Al өz shekarasyna tek jaңa tөlқұjattarmen ғana kirgizip jatқandar әzirshe joқ. Ondaı қadamdarғa barý үshin bir-birimen kөrshi, sondaı-aқ dıplomatııalyқ қatynastaғy elder өzderiniң Syrtқy ister mınıstrlikteri men elshilikteri arқyly aldyn ala kelissөzder jүrgizip, mәseleni egjeı-tegjeıli pysyқtaıdy. Kelisimge kelgenniң өzinde ony is jүzinde jүzege asyrýғa da қosymsha ýaқyt beriledi. Esigin bir jaқty jaýyp қoıý, eң aldymen sol memlekettiң өzine tıimsiz. Ondaı mәseleni eshbir memleket әli kөterip jatpaғanymen, biz oғan kez-kelgen sәtte daıyn bolýymyz kerek. Mysalғa, bұғan deıin Ұlybrıtanııa Үkimeti «sheteldik azamattar Ұlybrıtanııa elshilikterine baryp saýsaқtarynyң taңbasyn қaldyrýy tıistigin» jarty jyl bұryn eskertip, jarty jyldan keıin ony iske asyrdy. Sol sııaқty basқa bir el osyndaı ýaқyttan keıin bizdiң elge tek bıometrııalyқ tөlқұjattar arқyly ғana kiresizder dese, қazaқstandyқtardyң ol үshin esh abyrjymaýyna bolady. - Bıotөlқұjattardyң soңғy betindegi mıkrochıpti oқıtyn rıdderler қoldanysқa engizildi me? - Rıdderler қazir kөptegen shet elderdiң әýejaılarynda қoldanylýda. Қazaқstannyң da әýejaı jәne keden қyzmetteriniң beketterinde rıdderler bolýy tıis. Biraқ bұl tek Әdilet mınıstrliginiң ғana құzyretinde emes. Bұl mәsele 2011 jylғa қaraı өz sheshimin tabady dep oılaımyn. Әzirshe, ondaı құraldardy қoıýdyң қajettiligi de shamaly. Bıotөlқұjattardy elder kezeң-kezeңmen engizip jatқandyқtan, eski tөlқұjattar қoldanysyn joғaltpaıdy. Ekinshiden, rıdderleri joқ memleketter үshin bıotөlқұjattardyң alғashқy betindegi mәlimetter de jetkilikti. - Jaңa tөlқұjatқa keleshekte saýsaқtyң taңbasy ornalastyrylatyndaı oryn қaldyryldy. Halyқ arasynda Қazaқstanda ondaı mәlimetterdi asa қyraғylyқpen saқtaı alatyn baza jasaқtalғan ba degen sұraқ týyndap jatyr? - Dұrys aıtasyz, elde әli «Bıometrııa týraly» Zaң joқ bolғandyқtan, Қazaқstan shyғaryp jatқan jaңa tөlқұjattarғa әzirshe adamnyң bıometrııalyқ үsh kөrsetkishiniң (sandyқ (elektrondyқ) sýreti, bas barmaқ pen sұқ saýsaқtyң taңbasy, kөzdiң tor қabyқshasynyң keskindemesi)) bireýin, ıaғnı sandyқ sýretin ғana engizip otyr. «Bıometrııa týraly» Zaң 2010 jyly әzirlenip, 2011 jyly қabyldanady dep kүtilýde. Adamnyң saýsaғynyң taңbasyn bıometrııalyқ parametr retinde tөlқұjatқa engizý sol ýaқytta mүmkin bolady. Ony engizý үshin mıkrochıpte oryn қaldyryldy. Mұraғattardyң saқtalýyna қatysty halyқ arasyndaғy қorқynyshқa toқtalsam. Odan қorқýdyң esh negizi joқ. Әr adamnyң bıometrııalyқ aıқyndaғyshtary týraly derekterdiң құpııalyғy mұқııat saқtalatynyna esh kүmәn bolmaý kerek. Oғan Қazaқstannyң mүmkinshiligi jetkilikti. Қaғaz betine tүsirilgen taңbadan үreılenetindeı ne bar. Ol mәlimetter basқa jerden tabylyp jatsa da saraptama ony tek қaғaz betine tүsirilgendigin anyқtap beredi. Zaң shyққannan keıin bұl mәselege қaıta oralyp, halyққa tүsindirý jұmystaryn keңinen jүrgizetin bolamyz. - Tөlқұjatқa jaңa bıoparametrlerdi engizý mindetti bola ma? - Zaңda mindetti dep jazylsa, ony oryndaýғa tıispiz. Ol bәrine mindetti bolmasa, zaңdy ne үshin қabyldaımyz. Sol ýaқytқa deıin berilgen құjattardyң barlyғyn Halyққa қyzmet kөrsetý ortalyқtary arқyly қaıta jınap alyp, қosymsha parametrlerdi engizemiz. - Bүgingi kүnge deıin қansha azamat osyndaı zamanaýı tөlқұjatқa ıe boldy? Jәne onyң қansha paıyzy өz ұltyn jazyp қoıýdy қalady? - Naýryzdyң 27-sine deıin bıometrııalyқ tөlқұjattardy 71 myң қazaқstandyқ aldy. Olardyң ishinde eski құjattarynyң merzimi өtpese de қyzyқ үshin alyp jatқandary bar. Otbasylarynyң barlyқ mүshelerine tipti, bir jasқa tolғan balalaryna deıin elektrondyқ pasport jasatyp jatқandary da bar. Halyқ ta ozyқ tehnologııalar kөshimen birge aıaқ alyp jүrgisi keledi. Al ұlt mәselesine keletin bolsaқ, Mәjilis depýtattarynyң jaңa tөlқұjatқa «ұlt» baғanyn engizý týraly ұsynysy boıynsha IKAO-ғa jiberilgen hattyң resmı jaýaby Үkimettiң «ұlt» baғanyn engizý týraly Қaýlysymen bir ýaқytta keldi. Hatta: «IKAO-nyң standarty boıynsha jasalғan bıometrııalyқ tөlқұjattarғa azamattyң ұltyn үshinshi betke jazyp қoıýғa rұқsat jәne ol sol eldiң Үkimetiniң құzyretinde», dep jazylғan. Bıometrııalyқ tөlқұjattardy engizip otyrғan memleketter ishinde Қazaқstan «ұlt» baғanyn engizýdi қalaғan alғashқy el. Jәne jaңa құjatta өz ұltyn kөrsetý әr azamattyң қalaýy boıynsha jүzege asyryldy. Endi қyzyқty statıstıka ? osy ýaқytқa deıin jaңa құjattardy 71 myң adam alғan bolsa, өz ұltyn jazyp kөrsetýdi onyң 40-45 paıyzy ғana қalaғan. Қalғany meniң oıymsha ұlttarғa bөlinbeı, jalpy «қazaқstandyқ azamat» degen ortaқ ataýғa jatқyzylғandy jөn kөrip otyr. - Azamattardyң eski құjattaryn jaңa үlgige aýystyrý қarқyny қandaı? Өıtkeni үırenshikti eskiden kөpke deıin aryla almaı, jaңaғa үreımen қaraý halyқtyң әdeti ғoı. - Eski құjattardy mindetti tүrde osyndaı ýaқytқa deıin aýystyryp bitirý қajet degen talap қoıylmaғandyқtan, jaңa құjattar mejelengen kөlemde berilip jatyr. Halyқ arasynda eshқandaı artyқ dүrbeleң de, tүsinbeýshilik te joқ. Aıtyp өtkenimdeı, jaңa құjattyң dızaınyna da қyzyғyp, eski pasporttarynyң jaramdylyқ merzimi өtpeı jatyp, aýystyryp jatқandary da bar. Onyң үstine pasportty alý үrdisi barynsha jeңildetilgen. Azamat HҚO-ғa kelip, birinshi ret құjattalyp jatsa, týý týraly nemese jeke kýәligin, pasportty jaңasyna aýystyryp jatsa, eski үlgisin alyp keledi. Odan keıingi jұmystardy HҚO қyzmetkerleri oryndaıdy. Osy oraıda, tөlқұjattardyң daıyndalý merzimin de aıtyp өtken jөn. Astana men Almaty қalalarynda құjattardy 30 kүn ishinde daıyndap beremiz. Basқa aımaқtarda 45 kүnde. Shұғyl tүrde қajet bolғan tөlқұjatty ҚR Bәsekelestikti қorғaý jөnindegi agenttikpen arada jasalғan shartқa sәıkes, Astana men Almaty қalalary үshin 3 kүnde, қalғan oblystarғa 7 kүnde jasap beremiz. Onyң baғasy belgilengen tarıften (5092 teңge) 2700 teңgege қymbat bolady. Sonymen birge, өmirde әrtүrli kүtpegen jaғdaılar bolatyndyқtan, pasportty bir kүnde de jasap berý mүmkindigimiz bar. Mysalғa, azamat aýyr halde aýrýhanada jatyr, oғan bүgin-erteң Londonғa ne bolmasa, Izraılge dereý operatsııaғa jetý kerek. Aýrýhana әkimshiliginen resimdelgen құjattary ұsynylsa, naýқas tөlқұjatty bir kүnde alady. - Azamattardyң jeke kýәlikterin de zaman talabyna saı sәıkestendirýdi josparlap jatқandaryңyz belgili. Osy týrasynda aıtyp berseңiz? - Iә, bıylғy jyly jeke kýәliktiң jaңa elektrondyқ үlgisin ? ID kartalardy jasap shyғarý kөzdelip otyr. Bүginde ID kartalardy ishki құjat retinde Amerıka, Eýropa, Reseı, Baltyқ jaғalaýy elderi jәne basқa da kөptegen shet memleketter қoldanyp otyr. ID kartalar bankomat kartochkalaryna ұқsas, kөlemi de sondaı. Onda mindetti tүrde azamattyң foto sýreti, aty-jөni, týғan jyly, jeri týraly mәlimetter, ұlty, jeke қoly jәne jaramdyқ merzimi kөrsetiledi. Tysy memlekettik rәmizdermen әrlenedi. Sonymen қatar, oғan azamattyң jeke sәıkestik nөmiri (JSN) engiziledi. JSN dүnıege kelgen әr nәrestege beriletin jeke nөmir. Ol nөmirdi 2007 jyldan bastap bere bastadyқ jәne ol týý týraly kýәlikke, keıin azamat 16 jasқa tolғanda jeke kýәligine, shetelge shyғatyn bolsa tөlқұjatyna jazylady. ıAғnı, өmiriңizdiң soңyna deıin sizben bolady. JSN bolashaқta Salyқtөleýshiniң tirkeý nөmiri (STN), әleýmettik jeke kod (ӘJK) syndy құjattardyң ornyna jүredi. - Elektrondyқ dep ne sebepti aıtylady? - Kýәliktiң betine jazylғan mәlimetterdiң bәri kartochkaғa engizilgen mıkrochıpke tolyғymen kөshiriledi. Oғan aldaғy ýaқytta azamattyң қan toby men basқa da jeke mәlimetterdi engizý josparlanyp otyr. Chıpti barlyқ memlekettik organdar, onyң ishinde aýrýhanalar men polıtsııalar arnaıy құraldar arқyly oқıdy. Mysalғa aýrýhanada mıkrochıp arқyly sizdiң қan tobyңyzdy birden kөre alady. Bұl jedel medıtsınalyқ kөmek kөrsetýdi anaғұrlym tezdetip, basқa da salalarda jұmystyң jyldam, әri sapaly jүrgizilýine oң septigin tıgizedi dep kүtilýde. Құraldar elektrondy kýәlikter tolyғymen berilip bitkennen keıin engiziledi. Үstimizdegi sәýir aıynda elektrondy kýәlikterdi engizý týraly Қaýlynyң jobasy pysyқtalyp, talқylanýғa ұsynylady. Sөıtip, 2010 jyldan bastap ID kartalardyң alғashқy үlgisin jasap shyғarý kөzdelip otyr. Mұnda da eski үlgini jaңasyna aýystyrý sharalary kezeң-kezeңimen jүzege asyrylady. Ol 3 nemese 5 jyldy қamtýy mүmkin, merzimin Үkimet belgileıdi. - Әңgimeңizge rahmet!