Jańa Taıaý Shyǵys: Iran men Saýd Arabııasynyń jaqyndasýy nelikten tosyn jaıt boldy
Taıaýshyǵystyq «qyrǵı-qabaq soǵys» nemese bári neden bastaldy?
Saýd Arabııasy men Iran – óńirdegi baqtalas eki derjava. Sońǵy jyldary olardy kelissóz ústeliniń basyna otyrǵyzý óte qıyn bolatyn. Olar – ıslamnyń túrli aǵymyn ustanatyn elder. Birinshisi ıslamnyń súnnıt baǵytyn ustanady ári súnnıt álemi kóshbasshylarynyń biri sanalady. Al ekinshisi ıslamnyń basqa tarmaǵy – shıızmniń taralý ortalyǵy eseptelindi.
1979 jyly Iranda shah tóńkerisi oryn alyp, bılik basyna qurmetti shııt kósemi – aıatolla kelip, el Islam Respýblıkasy mártebesin aldy. Osydan keıin Tegeran arab elderinde belsendi syrtqy saıası qyzmetin damytyp, óńirdegi basty oıynshylardyń birine aınaldy. Dál osy jaıt arab memleketteriniń saqtyqpen qaraýyna túrtki bolǵany anyq.
Tegeran men Er-Rııad arasyndaǵy eń kúrdeli qarama-qaıshylyq 2016 jyly oryn alǵan edi. Sol kezde Saýd Arabııasy shııt ýaǵyzshysy Nımr an-Nımrdy jurtshylyqty jappaı tártipsizdikke arandatqany úshin ólim jazasyna kesken bolatyn. Dinı qaıratkerdiń ólim jazasyna ushyraýy Iranda narazylyqtyń ýshyǵýyna alyp keldi. Narazylyqqa shyqqan adamdar Tegerandaǵy Saýd Elshiligine shabýyl jasady. Sondyqtan Er-Rııad Irandaǵy dıplomatııalyq ókildiginiń jumysyn toqtatty. Buǵan qosa, eki el arasyndaǵy áýe qatynasy doǵarylyp, kommertsııalyq baılanys úzildi.
Óńirdegi baqtalastardyń arasyndaǵy teke-tires aımaqtaǵy shıelenisterge de áserin tıgizip, eki memleket bir-birimen qaqtyǵysyp jatqan taraptarǵa qoldaý kórsetti. Máselen, Sırııada azamattyq soǵys bastalǵan kezde Saýd Arabııasy kóterilisshilerge dem berse, Iran el Prezıdenti Bashar Asad bastaǵan zańdy bılikke qoldaý kórsetti. Al Iemende Iran ıemendik kóterilisshi-hýsıtter – «Ansar Allah» qozǵalysyn qoldasa, olardyń Úkimet bastaǵan saıası qarsylastary Saýd Arabııasy men Parsy shyǵanaǵyndaǵy ózge arab monarhııalarynyń qoldaýyna ıe boldy.
Osylaısha, eki memleket te óńirdegi qaqtyǵystarda óz múddelerin ilgeriletýge tyrysty. Saýd Arabııasy da, Iran da Lıvan men Irak syndy elderdegi saıası yqpal úshin bolǵan janjaldarǵa da aralasty. Sol sebepti keıbir jýrnalıstr men saıasattanýshylar ıran-saýd teke-tiresin taıaýshyǵystyq «qyrǵı-qabaq soǵys» dep atap úlgergen-di.
Beıjińde Iran men Saýd Arabııasy qandaı ýaǵdalastyqqa keldi?
Naýryzda Iran men Saýd Arabııasynyń delegatsııasy Beıjińde kezdesip, Qytaı bıliginiń araǵaıyndyǵymen kelissóz ótkizdi. Osydan keıin taıaýshyǵystyq baqtalastar ymyraǵa kelgeni jaıly málimdeme jasady.
Mundaı jańalyq kópshilikti tań qaldyrǵany sózsiz. Óıtkeni, bir jyl buryn BAQ betinde Er-Rııad pen Tegerannyń bastapqyda Iraktyń, odan keıin Omannyń aǵaıyndyǵymen jabyq kelissóz ótizgeni jaıly jekelegen maqalalar jaryq kórgen edi. Alaıda, ol kezde dıplomatııalyq jylymyq bolmaǵany este.
Er-Rııad pen Tegerannyń 10 naýryzdaǵy málimdemesinde ózderiniń tatýkórshilik qarym-qatynasyna qoldaý kórsetken jáne kelissózderdiń qorytyndy raýndyna alań usynǵan Beıjińge rızashylyq bildirilgen. Eki Úkimettiń de ókilderi beıbit protsestiń bastaýy bolǵan bastama jasaǵany úshin Qytaı kóshbasshysy Sı Tszınpınge jeke rızashylyqtaryn bildiredi.
Kelissózderdiń qorytyndysynda eki aıdyń ishinde Elshilik pen mıssııa jumysyn qaıta jandandyrý týraly kelisim jasaldy. Kelisimniń eń mańyzdy sharttarynyń biri eki eldiń de memlekettik egemendigin qurmetteý prıntsıpin ustanýy jáne ishki isine aralaspaýy týraly tarmaq boldy. Munan bólek, eki memleket te 2001 jylǵy qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyq týraly sharttardy qaıta jandandyrdy.
Álem bul mámileni qalaı qabyldady?
Óńir bul kelisimdi oń qabyldady. Aıtalyq, máselen eki eldiń arasyndaǵy buǵan deıingi kelissózderge araǵaıyn bolǵan Oman men Irak ýaǵdalastyqty oń qabyldady. Jalpy, eki el arasyndaǵy jylymyqqa kóptegen arab memleketi, sonymen qatar Iran qoldaý kórsetken ıemendik kóterilisshi-hýsıtterdiń qolbasshysy, lıvandyq «Hezbolla» shııt qozǵalysynyń kóshbasshysy qoldaý kórsetti.
Aq úı ókili Djon Kırbı Saýd Arabııasy kelisssózder jaıynda AQSh-ty qulaǵdar etkenin, biraq, Vashıngton protseske tikeleı aralaspaǵandyǵyn atap ótti. Baıden ákimshiligi Parsy shyǵanaǵyndaǵy deeskalatsııany qoldaıtynyn bildirdi. Onyń atap ótýinshe, dál osy jaıt Iemendegi soǵystyń aıaqtalýyna septigin tıgizýi múmkin.
Ekonomıkalyq tıimdilik jáne ıadrolyq qarýdy taraptaý
Stimson taldaý ortalyǵynyń dereginshe, mámile qazirdiń ózinde tıimdilik ákelip otyr. Buǵan ıran valıýtasynyń nyǵaıýy dálel bola alady. Sonymen qatar Saýd Arabııasy men Iran arasyndaǵy qarym-qatynastyń turaqtanýy óńirdegi ıadrolyq qarýdy taratpaý isine de tyń serpin berýi múmkin.
«Er-Rııad pen Tegeran arasyndaǵy mámile óńirlik janjaldarǵa, birinshi kezekte Iemenge yqpal etetinine úmit bar. Aıtalyq, kelisim jasalǵannan keıin Saýd Arabııasy da, Iran da qalaı degende de jarııa túrde Iemendegi soǵys otyn toqtatpaǵanymen keńeıtilgen bitimdi jarııa túrde qoldap otyr. Al bul munan ary ıemenishilik beıbit kelissózder men «ınklıýzıvti ulttyq úkimet» qurylýyna sebep bolar edi», - dep jazady Middle East Institute agenttigi.
Sonymen qatar mámile Sırııanyń arab elderimen, eń aldymen Saýd Arabııasymen qatynasynyń durystalýyna yqpal etti degen pikir keńinen taralǵan. 7 mamyrda Arab memleketteri lıgasy Syrtqy ister mınıstrleriniń keńesi 12 jyldan keıin Sırııany qaıtarý týraly sheshim qabyldady. Damaskiniń lıgaǵa músheligi 2011 jyly Sırııa Prezıdenti Bashar Asad Úkimetiniń narazylyqty qatań túrde basyp-janshýyna baılanysty toqtalǵan. Dál osy jaıt Arab respýblıkasyndaǵy azamattyq soǵystyń bastalýyna túrtki bolǵan-dy.
Sarapshylar ne deıdi?
«QazAqparattyń» Ammandaǵy menshikti tilshisi ıordanııalyq saıasattanýshy, qaýipsizdik jónindegi keńesshi ári sarapshy Mohammed ál-Malkaýıden ıran-saýd mámilesiniń saldary jaıly pikir alǵan edi.
«Saýd Arabııasy men Iran Qytaıdyń qamqorlyǵymen jasaǵan kelisimderi arqyly Taıaý Shyǵys elderi men Qurama Shtattar bastaǵan álemniń kóptegen iri elderin tań qaldyrdy. Saýd-ıran kelisimi Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵyndaǵy shıelenisti tómendetýge sep bolatynyn aıta alamyn. Sonymen qatar Iranǵa arab memleketteri Islam respýbılkasymen áskerı jáne saıası taıtalasty qalamaıtyndyǵy jaıly belgi beredi. Munan bólek, saýd-ıran kelisimi Iemendegi saýd armııasyna hýsıttik toptardyń qarsylyǵyn tómendetýge sep bolady. Al bul ıemendik shıelenisti beıbit jolmen sheshýge jol ashady», - dedi sarapshy.
Osy oraıda Mohammed ál-Malkaýı AQSh ákimshiligi saýd-ıran kelisimine qarsylyq tanytpaıtynyn aıtady. Óıtkeni, bul kelisimniń áskerı-tehnıkalyqtan góri saıası-dıplomatııalyq sıpaty basym.
«Ekinshi jaǵynan, Vashıgton Beıjińniń Taıaý Shyǵys óńirine aralasýyna qarsy emes. Óıtkeni, janjal deńgeıiniń tómendeýi bul óńirdegi AQSh-tyń da, Qytaıdyń da múddesine saı keledi. Munan bólek, saýd-ıran kelisiminiń bıyl qajylyq maýsymynda ırandyqtardyń Saýd Arabııasyndaǵy musylmandar úshin qasıetti jerge saparlaýyna da oń áserin tıgizetindigi kútiledi», - dedi ıordanııalyq saıasattanýshy.
Degenmen, bul mámilege kúdikpen qaraıtyndar da bar.
«Óńirlik eki sýperderjava málimege kele bastaýy oıyn erejesin ózgertip jiberedi. Munyń teris jaǵy da bar. Eger olar óńirdi ózara bólise bastasa jáne barlyǵyn ózara sheshse, onda másele umyt bolady. Biraq, munyń ózi problemaǵa aınalýy múmkin», - dedi «Crisis Group» uıymynyń Taıaý Shyǵys boıynsha sarapshysy Dına Esfandıarı.
Al ıordanııalyq saıasattanýshy Amır as-Sabaıldyń paıymynsha, qarym-qatynastyń turaqtalýyndaǵy qyzyqty bólik málimeniń ózi emes, Qytaıdyń ózi úshin jańa saıası arenada eki taraptyń arasyndaǵy araǵaıyn retinde paıda bolýy. Óıtkeni, Beıjiń buǵan deıin óńirdiń ekonomıkalyq yntymaqtastyǵyna qatysýyn shektep kelgen bolatyn.
Keıbir sarapshylar men saıasattanýshylar Saýd Arabııasy kelisim jasasý arqyly óziniń ınvestıtsııasyn qorǵaý jáne ekonomıkasyn munaıǵa táýeldilikten shyǵarýǵa baǵyttalǵan «Vision 2030» baǵdarlamasyn keńeıtý úshin óńirdegi turaqtylyqty qalpyna keltirýge umtylady dep sanaıdy.