Jańa Qazaqstanda eskishe oılaıtyn polıtseıler bolmaıtynyna senimdimin – Marat Ahmetjanovpen suhbat
- Marat Muratuly, polıtsııanyń 30 jyldyǵyna arnalǵan jıynda Prezıdent Jańa Ádiletti Qazaqstandy qurý úshin birinshi kezekte azamattardyń quqyǵy qatań saqtalýy kerek ekenin basa aıtty. Sondyqtan osyǵan jaýapty organ (QR ІІM) tıisti reforma júrgizýi qajet dedi. Endi bul baǵytta Sizdiń vedomstvoda qandaı sharalar qolǵa alynady?
- Bul ýaqytqa deıin polıtsııa salasynda árıne kóp reformalar jasalyp, aýqymdy jumystar júrgizildi. Byltyr Prezıdentimiz halyqqa Joldaýynda memlekettik organdardy «Mınıstr aýyssa, salanyń saıasaty da ózgeredi», dep synǵa aldy. Sondyqtan, biz qazirgi ýaqytta jahandy reforma emes, polıtsııanyń jumysyn jetildirý, jaqsartý baǵytynda sharalar qabyldap jatyrmyz. Bul sharalar jańa jáne zamanaýı, halyqtyń suranystaryna, qoǵamnyń múddesin qorǵaýǵa baǵyttalǵan polıtsııa qurýdy kózdeıdi. Atap aıtqanda, bıýrokratııadan aryltý, tsıfrlandyrý jáne ońtaılandyrý baǵyttaryn basymdyqqa qoıdyq. Bul jumys Prezıdenttiń «Memlekettik apparatty bıýrokratııadan aryltý týraly» Jarlyǵynyń logıkalyq jalǵasy.
Qazirgi ýaqytta qyzmetke kerek emes, eshkimge de paıdasy joq eseptik aqparattar, anyqtamalar, raporttar jasaý mindetterin alyp tastap jatyrmyz. Mysaly, taldaý kórsetkendeı ýchaskelik ınspektorlardyń kerek emes, paıdasy joq kóp mindetterine baılanysty bir táýliktegi jumysy 11 saǵatqa deıin sozylyp ketken.
Bir aıda 15 saǵattan 22 saǵatqa deıin artyq jumys isteýge májbúr. Jumys ýaqytynyń 45 paıyzyn jınalystar, anyqtama daıyndaý jáne rastalmaǵan faktiler boıynsha materıal jınaýǵa jumsaıdy eken. Al eń basty mindeti - profılaktıkaǵa tek 2-aq paıyzyn bólip otyrǵan.
Qazir biz osyny retke keltirip jatyrmyz. Qyzmetkerlerdi esep málimetterin qolmen jasaýdan bosatyp, protsesterdi avtomattandyryp jatyrmyz. Qujattyń qaǵaz kúıindegi aınalymyn tómendetý sharasyn qolǵa aldyq.
Buǵan qosa, polıtsııa jumysynyń servıstik modelin engizý jalǵasýda. Polıtsııa servısiniń máni - quqyqtyq tártip qaýipsizdigin qamtamasyz etý máselelerin sheshýde shaǵymdanýshyǵa baǵdarlanǵan tásil. Munyń aldynda mınıstrlik Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń halyqaralyq sarapshylarymen birge osy saladaǵy eń úzdik álemdik tájirıbeni zerttegen bolatyn. Dálirek aıtqanda, Ulybrıtanııa, Kanada, AQSh jáne basqa da damyǵan memleketterdiń tájirıbesi negizge alyndy. Bul memleketterde osy servıstik modeldi engizý sharalaryna 10 jyldan asa ýaqyt ketken eken. Qazirgi kúni ІІM halyqaralyq sarapshylarmen birge Qaraǵandy, Almaty qalasy men elordada jáne birqatar óńirlerde servıstik modeldiń pılottyq jobasyn iske asyrýdy qolǵa aldy. Prezıdenttiń tapsyrmasyna sáıkes, bul joba birtindep elimizdiń barlyq óńirlerinde engiziletin bolady.
Servıstik model óz kezeginde birqatar jańa mindetterdi aıqyndaıdy. Onyń birinshisi - quqyq tártibin qamtamasyz etý jáne quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý. Ekinshisi - polıtsııanyń jumys protsesterin qaıta qurý. Biz osy aýqymdy jobalardy iske asyrý baǵytynda jumys istep jatyrmyz.
- Polıtsııaǵa túbegeıli reforma júrgizilgenimen, eski júıede qalǵysy keletin kadrlar bolatyny anyq. Jalpy, eskishe oılaıtyndarmen reforma júrgizý múmkin be?
- Jańa Qazaqstan polıtsııasy óz jumysynda problemalyq baǵdarly tásilderdi qoldanýǵa tıis. Menińshe, bul jańa ózgeristerge sanaly adamnyń eshqaısysy qarsy bolmaıdy. Sondyqtan eski júıede qalǵysy keletin polıtsııa qyzmetkerleri kezdespeıtinine senimdimin.
Aldaǵy ýaqytta qarapaıym qazaqstandyqtar polıtsııadaǵy ózgeristerdi sezinýi tıis. Biz osyǵan bar kúsh-jigerimizdi salyp jatyrmyz.
- Byltyr júrgizilgen saýalnama nátıjesi qazaqstandyqtardyń 39 paıyzy ǵana polıtsııaǵa senetinin kórsetken. Quqyq qorǵaý organdaryna degen senimniń joǵary emes ekenin Memleket basshysy da aıtty. Nege halyqtyń senimi az?
- «Global Peace Index» halyqaralyq uıymynyń reıtıngi boıynsha, Qazaqstan qaýipsizdik jaǵynan 163 memleket arasynda 70-shi orynda. Al, TMD elderi ishinde 1-orynda.
2020 jyly elimizdiń Ulttyq statıstıka bıýrosy júrgizgen saýalnama boıynsha, azamattardyń 39%-y polıtsııaǵa tolyq, 38%-y jartylaı senedi. Osy kórsetkishterge súıenip aıtar bolsaq, jalpy halyqtyń 80 paıyzǵa jýyǵy polıtsııany óziniń qorǵany sanaıdy, senim artady.
Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha, «Halyqqa qulaq asatyn memleket» qaǵıdasyn iske asyrý úshin azamattardy qabyldaý tártibi ózgerdi. Barlyq qalalar men aýdandarda 252 azamattardy qabyldaý bólimderi quryldy. Onda quqyqtyq jáne konsýltatıvti kómek beriledi.
Ashyǵyn aıtý kerek, BAQ ókilderiniń kópshiligi qazirgi kórsetkishtermen jaqyn tanys emes. Suraq qoıǵanda burynǵy kórsetkishterdi alǵa tartyp jatady. Burynǵy polıtsııadan qazirgi polıtsııa áldeqaıda joǵarylady. Joǵaryda tilge tıek bolǵan josparlar sátimen júzege asqanda, bul kórsetkish áli de jaqsara túsetinine senimdimiz.
- Qoǵamda: «Polıtsııa qyzmetkerleri - jemqor. Ásirese, patrýldik polıtseıler hattama toltyrmasyn deseń, aqsha berý kerek», - degen stereotıp bar. Eskerteıik, bárine birdeı jala jabýdan aýlaqpyz. Endi bilgimiz keletini - olar nege para alady? Múmkin olardyń jalaqysy mardymsyz nemese mundaı teris tábetke qoǵam ózi ıtermeleıtin shyǵar?
- Memleket basshysynyń tapsyrmasymen Іshki ister mınıstrliginiń ortalyq apparatynda, Kóliktegi PD, áskerı-tergeý basqarmalary men aýmaqtyq polıtsııa departamentterinde tegis beınekameralar ornatý jumystary aıaqtalyp keledi. Halyqpen jumysty júzege asyratyn polıtsııa kabınetterinde 18 148 beınekamera ornatyldy.
Sondaı-aq, bıyl 7 sáýirde Qazaqstan Respýblıkasynyń Іshki ister mınıstrligi men Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi ózara yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Osy q ujat sheńberinde sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl salasynda ózara qyzyǵýshylyq týdyratyn aqparat almasý, birlesken jedel-izdestirý is-sharalaryn júrgizý, sybaılas jemqorlyq táýekelderine monıtorıng jáne taldaý júrgizý kózdelip otyr.
Іshki ister mınıstrligi polıtsııa qataryndaǵy sybaılas jemqorlyqtyń jolyn kesý úshin birinshi kezekte jemqorlyqqa ıtermeleıtin alǵysharttardy joıýdy maqsat etti. Sol úshin biz barlyq bólimshelerde ishki taldaý júrgizip, basty sebepterdi anyqtaýǵa kiristik.
Jasyratyny joq, polıtsııa qyzmetkerleri halyqpen tyǵyz baılanysta jumys isteıtindikten, turmystyq deńgeıdegi jemqorlyqqa barynsha beıim keledi. Memleket basshysy da jemqorlyqty túp-tamyrymen joıýdy birneshe ret aıtqan bolatyn. Biz osy yntymaqtastyq arqyly aqshaǵa satylmaıtyn, qyzmetine adal polıtseılerdiń qataryn kóbeıtýdi maqsat tutamyz. Sonda ǵana halyq polıtsııaǵa senedi, óziniń qorǵany tutatyn bolady.
- Sońǵy birneshe jylda zańsyz jıyndarǵa shyqqan qazaqstandyqtardy (ásirese, jastar men áıelder) polıtsııa qyzmetkerleri aýyr kúsh qoldaný arqyly kólikterge otyrǵyzyp jatqan vıdeolar youtube hostınginde tarady. Zańsyz áreket bolsa, jaza alýy mindetti. Degenmen quqyq buzýshylardy barysynda olarǵa nege kúsh qoldanylady?
- Jasyratyny joq, qańtar oqıǵasynan keıin azaptaý týraly shaǵymdar kóp tústi. Qylmystyq is júrgizý kodeksiniń 187-babynyń 4-bóligine sáıkes, óńirlerdegi Ózindik qaýipsizdik basqarmalarynda tirkelgen azaptaýlar týraly barlyq qylmystyq ister aýmaqtyq prokýratýra organdary arqyly sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmetke berildi. Osy rette mynaǵan toqtala ketken jón: ótinish berýshilerdiń kópshiligi (96,3%) naqty adamdardy kórsetpeıdi. 2022 jylǵy 17 maýsymdaǵy jaǵdaı boıynsha Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet 137 isti toqtatty. Jalpy alǵanda, polıtsııanyń kúsh kórsetýine qatysty shaǵymdar óz dálelin tappaıdy. Biz óz tarapymyzdan jeke quram arasynda ádep kodeksin únemi nasıhattap otyramyz.
- Qoǵamda rezonans týdyrǵan oqıǵalardyń (turmystyq zorlyq-zombylyq, balalarǵa qatysty oqıǵalar, zorlaý faktileri t.b.) basym bóliginde zardap shekken tarap polıtsııaǵa júgingenimen, eshqandaı shara qoldanylmaǵanyn aıtyp, áleýmettik jeliden kómek suraýǵa májbúr bolyp jatady. Polıtseıler otbasyndaǵy janjalda da kóp jaǵdaıda kúsh kórsetken (er) adamnyń jaǵynda bolady, degen shaǵymdar jıi estiledi. Qurmetti mınıstr myrza, jaǵdaı nege bulaı bolyp tur?
- Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń profılaktıkasy ishki ister organdary qyzmeti baǵyttarynyń biri. Eldegi quqyq buzýshylyqtardyń jalpy jaı-kúıi jáne memleketimizdiń bolashaǵyn quraıtyn otbasy ınstıtýtynyń damýy osy jumystyń tıimdiligine baılanysty.
Sońǵy jyldary zańnamaǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar ishki ister organdaryna otbasylyq-turmystyq qatynastar salasynda turmystyq zorlyq-zombylyq jasaýshylarǵa yqpal etý tetikterin keńeıte otyryp quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý protsesine tıimdi yqpal etýge múmkindik berdi.
Sondaı-aq, Іshki ister mınıstrligi óz quzyreti sheginde birqatar uıymdastyrýshylyq jáne praktıkalyq sharalar qabyldady. Qylmystyq jáne ákimshilik jaýapkershilikke tartý, qorǵaý nusqamalaryn shyǵarý, minez-qulyqqa erekshe talaptar belgileý bóliginde janjal shyǵarýshylarmen aldyn alý jumysy jandandyryldy.
Máslen, ІІM Aqtóbe zań ınstıtýtynda turmystyq zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý boıynsha mamandar daıarlaý ortalyǵy quryldy. Onda jyl saıyn 400-den astam polıtsııa qyzmetkeri oqytýdan ótedi.
Іshki qaıta bólý esebinen ınspektorlar sany áıelderdi zorlyq-zombylyqtan qorǵaýǵa qaýqarly deńgeıine jetti. Endi olar árbir qalalyq jáne aýdandyq polıtsııa bólinisterinde bar. Bul - áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq faktilerine jedel áreket etýge kómektesedi.
Áıelderge qarsy zorlyq-zombylyq qylmystaryn tergeýmen aınalysatyn tergeýshilerdiń biliktiligin jetildirip, olardyń baǵytyn sol salaǵa negizdeý jumystary atqaryldy.
Tutastaı alǵanda, qabyldanatyn uıymdastyrýshylyq jáne quqyqtyq sharalardyń nátıjesinde, aǵymdaǵy jyldyń 5 aıynyń qorytyndysy boıynsha turmystyq qylmystyq men quqyq buzýshylyqtardyń sany 5,6 paıyzǵa tómendegeni baıqalady. ıAǵnı, 393-ten 371-ge deıin.
Mysaly, 2018 jyly - 919, 2019 jyly - 1052, 2020 jyly - 1072, 2021 jyly - 1022 zorlyq-zombylyq faktisi tirkelgen edi. Ásirese, 2019 jyldan bastap pandemııa kezeńinde mundaı oqıǵalar jıiledi.
Alaıda, jasalǵan turmystyq quqyq buzýshylyqtardy taldaý kórsetkendeı, negizinen otbasylyq janjaldar otbasynyń materıaldyq deńgeıiniń tómendigi, maskúnemdik, adamgershilik qundylyqtardyń tómendeýi jáne otbasy ınstıtýtynyń joǵalýy saldarynan týyndaıdy.
Alkogol ishimdigi, qatygezdik, zorlyq-zombylyqty jáne áıeldiń qadir-qasıetin tómendetýdi nasıhattaıtyn ınternet resýrstarynyń qoljetimdi bolýy jaǵdaıdy kúrdelendirip otyr.
Osylaısha, qazirgi ýaqytta ishki ister organdary negizinen zorlyq-zombylyq saldarymen jumys isteıdi. Óıtkeni aldyn alý sharalaryn qoldaný turmystyq zorlyq-zombylyq faktisi jasalǵannan keıin ǵana múmkin bolady.
Praktıka kórsetkendeı, zańdy qataıtý arqyly otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý múmkin emes. Onyń saldary ajyrasýlardyń kóbeıýine yqpal etedi. Mundaı jaǵdaı áleýmettik jetimdik, tolyq emes jáne az qamtylǵan otbasylar sanynyń artýy, alıment tólemeý sııaqty basqa da áleýmettik problemalardy týyndatady.
Іshki ister organdary ońaltý jáne otbasylyq janjal shyǵaratyndarmen respýblıka boıynsha tárbıe jumystaryn júrgizip turady. Máselen, olar «Turmys», «Qadaǵalaý», «Ýchaske», «Otbasy» jáne basqa da jobalar sheńberinde uıymdastyrylady. Páterdi aralaý kezinde balalar turatyn otbasylarǵa nazar aýdarylady. Zorlyq-zombylyq faktileri anyqtalǵan jaǵdaıda olarǵa áleýmettik qyzmet kórsetý jónindegi uıymdar arqyly kómek kórsetiledi.
- Turmystyq zorlyq-zombylyq qurbany bolǵandar qaıda júginip, qandaı kómek ala alady?
- Qazirgi ýaqytta ishki ister organdary 49 daǵdarys ortalyǵymen ózara is-qımyl jasaýda. Olardyń 39-da baspana bar. Munda turmystyq zorlyq-zombylyq qurbandaryna ýaqytsha pana beriledi. Onda quqyqtyq, medıtsınalyq, áleýmettik, sondaı-aq psıhologııalyq kómek kórsetiledi, trenıngter men konsýltatsııalar ótkiziledi.
Aǵymdaǵy jyly polıtseıler qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵan balalary bar 7 myńnan astam áıeldi daǵdarys ortalyqtaryna jiberdi. Jyl basynan 3 myń, onyń ishinde 700-ge jýyq zorlyq-zombylyq qurbany ýaqytsha baspanaǵa ornalastyryldy.
Daǵdarystyq senim telefondarynyń «jedel jelisi» jumys isteıdi, onda azamattardan kelip túsken ótinishter boıynsha zań konsýltatsııasy beriledi jáne psıhologııalyq kómek kórsetiledi, nátıjesinde zardap shekkender keıinnen óz quqyqtaryn qorǵaý úshin polıtsııaǵa júginedi. Turmystyq zorlyq-zombylyqtan zardap shekken 5197 áıelge keńes berilip, onyń 1366-sy keıin ishki ister organdaryna júgindi, nátıjesinde 85 adam qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy. Al 1594 adam ákimshilik jaza arqalady.
Jyl saıyn úkimettik emes sektormen birlesip, «Otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqqa jol joq!» jáne «Zorlyq-zombylyqsyz 16 kún» taqyryptarynda quqyq buzýshylyq jasaýǵa beıim adamdarmen jeke-profılaktıkalyq jumysty júzege asyrýǵa, quqyq túsindirý jumystaryn júrgizýge jáne zorlyq-zombylyq qurbandaryna kómek kórsetýge baǵyttalǵan jumystar BAQ-ta keńinen jarııalanady.
- Quqyq qorǵaý organdarynda qyzmetkerlerdiń jetispeýshiligi bar ma?
- Qazirgi tańda polıtsııa bólinisteri boıynsha jasaqtaý jumystary turaqty túrde iske asyrylýda. Jalpy bekitilgen normaǵa sáıkes, polıtseıler sany 8 paıyzǵa ǵana jetispeıdi. Biraq, bolashaqta bul másele de túbegeıli sheshimin tabary anyq. Іshki ister salasyn joǵary bilikti mamandarmen tolyqtyrý – bizdiń basty strategııalyq maqsatymyz. Osy maqsatqa oraı, polıtsııa qataryna tek vedomstvolyq oqý oryndaryn bitirgen túlekterdi ǵana emes, ózge de joǵarǵy oqý oryndaryn bitirgen mamandardy tartýǵa basa kóńil bólinip otyr. Elimizde joǵary bilim beretin zańgerlik oqý oryndary jetkilikti. Osy jerlerden zańger mamandyǵyn alyp shyqqan túlekterdi polıtsııa qataryna ІІM Akademııalary arqyly tartý kózdelgen. Ol úshin joǵary bilimdi zańgerler ishki ister organdaryna qabyldanar kezde akademııa janynan uıymdastyrylǵan bastapqy oqý kýrsynda daıarlyqtan ótedi.
Máselen, úmitker tergeýshi, jedel ýákil mamandyǵyn qalasa, 6 aılyq oqý kýrsynan ótedi. Іshki ister organdarynyń basqa qyzmet baǵyttary boıynsha 3 aılyq oqý kýrstaryna joldanady. Aıta ketý kerek, kadr rezervin daıarlaýdyń mundaı júıesi álemdik tájirıbede bar jáne ol ózin aqtaǵan júıe. Kadr máselesin jedel sheshýde biz de osy keń taralǵan ári senimdi halyqaralyq tájirıbege súıenip otyrmyz.
- Polıtsııa qyzmetkerlerin áleýmettik qoldaý maqsatynda qandaı sharalar qabyldanady?
- Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalyq jáne ózge de normatıvtik aktilerimen ishki ister organdarynyń qyzmetkerlerine áleýmettik kepildikter, jeńildikter men áleýmettik qoldaý sharalary belgilengen.
Solardyń biri - qyzmettik boryshyn atqarý kezinde qaza tapqan jaǵdaıda birjolǵy ótemaqy tóleý.
Sonymen qatar, «Quqyq qorǵaý organdary» týraly Qazaqstan Respýblıkasy Zańyna sáıkes, qyzmet atqarý barysynda qaza bolǵan qyzmetkerdiń otbasy 1 jyl ishinde turǵyn úımen qamtamasyz etilýi tıis.
Qazir Senatta osy áleýmettik qoldaýǵa qatysty zań jobasy qaralyp jatyr. Jańa zań boıynsha qyzmette júrip aýyryp qaıtys bolǵandardyń otbasyna da 60 aılyq jalaqy kóleminde bir jolǵy ótemaqy tólenedi. Bundaı ótemaqy pandemııa kezinde qaıtys bolǵan qyzmetkerler otbasyna da berilgen bolatyn.
Jańa zańda qaıtys bolǵan qyzmetkerdiń otbasyn turyp jatqan úıinen shyǵarýǵa tyıym salatyn da norma bar. Іshki ister organdarynda buryn qyzmet etken birqatar qyzmetkerlerdiń eńbek sińirgen jyldary boıynsha zeınetaqy alý quqyǵy qalpyna keltirilmek. Aıta ketý kerek, qyzmetkerlerdiń, sonymen qatar qaza bolǵan qyzmetkerlerdiń balalary balabaqshaǵa kezekten tys ornalasady. Sonymen qatar, depýtattar bastamasymen birqatar áleýmettik qoldaý týraly normalar engizildi. Atap aıtsaq, qyzmettik mindetin oryndaý kezinde qaza tapqan qyzmetkerlerdiń otbasyna, balalaryna aı saıyn tólemder beriletin bolady. Á r otbasy múshesine aılyq jalaqysynyń 40% tólenip turady. Jalpy kólemi 100% jalaqydan aspaýy tıis. Ony áıeli nemese jubaıy ómir boıy ala alady. Al eger balalary stýdent bolsa, onda olarǵa tólemaqy 23 jasqa deıin beriledi. Aýyr jaraqat alyp, qyzmetin ári qaraı jalǵastyra almaıtyn qyzmetkerlerge de osyndaı tólemaqy berýdi usynyp otyrmyz. Óz mindetterin oryndaý kezinde qyzmetkerdiń múlkine keltirilgen zalal bıýdjet esebinen qaıtarý qarastyrylmaq.
Sondaı-aq jańa zańda qyzmette júrip mert bolǵan nemese múgedektik alǵan qyzmetkerlerdiń balalaryn elimizdegi joǵary oqý oryndarynda tegin oqytý jaǵy da qarastyrylǵan. Jalpy, áleýmettik qoldaý baǵytynda osyndaı basty sharalarymyz bar. Aldaǵy ýaqytta da bul baǵyttaǵy jumystar jetildirile beredi.
- Ózińiz basqaryp otyrǵan salanyń qyzmetkerleriniń biliktiligine qandaı baǵa beresiz?
- Sala qyzmetkerlerine baǵany eń birinshi halyq beredi. Polıtsııanyń jumysyn sol halyqtyń baǵasyna qarap baǵamdaımyz.
- Marat Muratuly, ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge rahmet!
Foto: gov.kz