Jańa ekonomıkalyq model qandaı bolýy tıis – sarapshylar pikiri
Ekonomıst Maqsat Halyq qazir eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyn tıisti deńgeıde damytýǵa múmkindik beretin naqty baǵdarlama ne memlekettik strategııa joq ekenin atap ótti. Sondyqtan da dál qazirgideı ýaqytta jańa ekonomıkalyq model kerek-aq.
«Bul jerde prezıdenttiń synaıtyndaı jóni bar, mysaly, Qańtar oqıǵasynan keıin bizde saıası ózgerister bar, reformalar qolǵa alyndy, birneshe zańǵa ózgeris engizildi. Alaıda halyqtyń ekonomıkalyq áleýetin arttyrýǵa baılanysty eshteńe jasalyp jatpaǵanyn kórip otyrmyz. Sondyqtan da qazir bizde ne naqty baǵdarlama joǵyn, ne bir memlekettik strategııa joq ekenin aıtýǵa bolady. Buryn, mysaly, elý eldiń qataryna enemiz dep kóp aıtýshy edik, qazir bul jaıly da bir aýyz sóz joq. Indýstrııalandyrý baǵdarlamalary týraly da áńgime joq. Sonda memleketimizdi aldaǵy onjyldyqta qandaı bolashaq kútip tur? Osy túsiniksiz. Sondyqtan da Memleket basshysy durys aıtyp otyr, bizge Qazaqstan ekonomıkasyn jańa baǵytqa jeteleıtin jańa ekonomıkalyq model qajet», - dedi ol.
Sarapshynyń pikirinshe, birinshi kezekte, halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý máselesi turýy tıis. «Sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy, týrızm, balamaly energetıka salalary da jańa modeldiń basym baǵyttary bolýy kerek dep sanaımyn. Sonymen qatar toǵyz joldyń torabynda turǵan Qazaqstan óziniń logıstıka salasyndaǵy múmkindikterin tıimdi paıdalansa, osymen-aq eldiń, halyqtyń áleýetin arttyra alar edi»,-dep atap ótti Maqsat Halyq.
Sonymen qosa ekonomıst Marat Qaıyrlenov te jańa modelge qatysty óz pikirin jetkizdi. Onyń aıtýynsha, ekonomıkalyq jańa model memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn azaıtýy tıis.
«Ekonomıkalyq jańa modelde biz memlekettiń fýnktsııalaryn, rólin ózgertip, ekonomıka qurylymyndaǵy mundaı ózgeristerdi durys baǵytqa salý kerek. Máselen, jeke sektorǵa kóbirek kóńil bólýimiz qajet. 2014-2015 jyldary da osy tásildi jańǵyrtý qolǵa alyndy, alaıda durys nátıje bergen joq. Sondyqtan túbegeıli sharalardy, mysaly, memlekettik holdıngterdi taratyp, memlekettiń ekonomıkadaǵy shamadan tys qatysýyn azaıtý kerek. Óıtkeni qazir ekonomıka tyǵyryqqa tirelip tur. Bizde jalpy ishki ónimniń dollarlyq kólemi sońǵy 10 jyl buryn bolǵan kórsetkishke qaıta oralyp kele jatyr. Muny qalpyna keltirý jumystary júrýde, alaıda ótken onjyldyqta biraz dúnıeni joǵalttyq», - dedi ol.
Onyń pikirinshe, birinshi kezekte monopolııasyzdandyrýǵa nazar aýdaryp, monopolııaǵa qarsy kúres júrgizip, jańa bıznestiń ósýine múmkindikter jasaý kerek. Áıtpese, ınflıatsııany jeńý múmkin emes, halyqtyń turmys deńgeıi de jaqsarmaıdy.
«Eger biz nazar aýdarý kerek naqty máselelerge toqtalatyn bolsaq, eń aldymen, kóptegen naryqtyń monopolııalanýyna jol bermeýimiz kerek. Bizde kóptegen naryqta is júzinde monopolııa bar, sáıkesinshe, ol jerde básekelestik joq. Shyndyǵynda, básekelestikti qalyptastyrý úshin mundaı monopolııa joıylýy tıis. Meniń oıymsha, bul – nazar aýdarý kerek negizgi másele. Ekinshisi – kásipkerlerdiń quqyǵyn qorǵaý, reıderlikpen kúresý, zańdy saqtaý, óıtkeni bular da elimizdiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn, bıznesti damytý múmkindikterin aıqyndaıtyn óte mańyzdy tustar. Sondyqtan da oǵan basa nazar aýdarylýy tıis», - dep sanaıdy Marat Qaıyrlenov.
Budan bólek ekonomıst halyqtyń qalypty ómir súrýi úshin qandaı máseleler sheshimin tabýy kerek ekenine de toqtalyp ótti.
«Birinshi másele – halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń tómendeýine baılanysty. Biz ınflıatsııanyń halyqtyń naqty kiristerine qatty áser etetinin jáne tıisinshe, bul jaǵdaıda el úshin áleýmettik-saıası táýekelderge ákep soqtyrý múmkindigi aıtarlyqtaı joǵary bolady. Bul sondaı-aq ınvestorlar úshin de tıimsiz. Ótken jylǵy sandarǵa kóz júgirtsek, onda jalpy ishki ónimge salynǵan ınvestıtsııa JІÓ-niń 15 paıyzynan az boldy. Salystyryp qaraıtyn bolsaq, bizde mundaı kórsetkishter tek 25 jyl buryn bolǵan (1996-1997 jyldary), ıaǵnı Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıingi kezeńde. Sondyqtan bul jerde, árıne, osy suraqtardy, táýekelderdi alyp tastap, aqsha-nesıe saıasatyn ózgertý qajet», - dep atap ótti maman.
Ol osy máseleler sheshilmeıinshe, qalyptasqan jaǵdaı eldiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn tómendetetinin, tıisinshe, ekonomıkalyq ósý múmkindikteri de óte shekteýli bolatynyn eske saldy.
Budan bólek qazaqstandyq ekonomıst Arman Baıǵanov ta óz pikirin bólisip, jańa ekonomıkalyq modelge ne kirýi tıis ekenin atap ótti.
«Menińshe, jańa ekonomıkalyq saıasat adamı kapıtaldy damytýdy qamtýy kerek, munda basty nazar túrli salalardaǵy ónimdilik pen eńbek tıimdiligin arttyrýǵa aýdarylýy tıis. Salalarǵa toqtalatyn bolsaq, eń aldymen ónimdilikti arttyrý, zamanaýı agrotehnologııalardy engizý jáne klasterlik tásildi damytý arqyly ekstensıvti óndiristen ıntensıvti óndiriske kóshýi tıis aýyl sharýashylyǵyn aıtar edim. Aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýmen qatar, sonyń ónimderin óńdeýdi damytý qajet. Óıtkeni bizdiń elde (tek qana bizdiń elde emes) azyq-túlik taýarlarynyń joǵary ınflıatsııasy, kórshi elderden ımporttyń joǵary bolýy jáne negizgi ótkizý naryqtarymyzdyń shette qalýy baıqalyp otyr», - dep esepteıdi ekonomıst.
Onyń pikirinshe, basa nazar aýdarýdy qajet etetin ekinshi sala – tsıfrlandyrý.
«Ekinshi – tsıfrlandyrý, atap aıtqanda, taýar-aqsha qatynastaryn tsıfrlandyrýymyz kerek. Al bul jerde tsıfrlyq teńgege kezeń-kezeńimen kóshýdi aıtyp otyrmyn. Bul salyq-bıýdjet saıasaty, kóleńkeli ekonomıka, sybaılas jemqorlyqqa qatysty kóptegen máseleni sheshýge múmkindik beredi», - dep atap ótti sarapshy.
Eske salaıyq, Memleket basshysy 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda ekonomıkamyzdyń júıeli problemalary: shıkizatqa táýeldilik, eńbek ónimdiliginiń tómendigi, ınnovatsııa deńgeıiniń tómendigi, sondaı-aq kiristiń de birkelki bólinbeýi týraly aıtyp ótken edi. Osyǵan baılanysty ol ekonomıkany damytýdyń jańa baǵyttaryn atady. Jańa ekonomıkalyq baǵdardyń basty basymdyqtary qatarynda jeke kásipkerlik bastamalardy yntalandyrý, ıaǵnı, memlekettik kapıtalızmnen jáne memlekettiń ekonomıkaǵa shekten tys aralasýynan bas tartý; básekelestikti damytý, ıaǵnı bárine birdeı múmkindik berý; sondaı-aq ulttyq tabysty ádil bólý bar.
Jalpy sońǵy bir jyl ishinde biraz sharýa atqaryldy. Ótken jyly Dúnıejúzilik bank Qazaqstan ekonomıkasy 3,5%-ǵa deıin ósedi dep boljam jasaǵan edi, biraq 2023 jyldyń birinshi toqsanynda Qazaqstannyń jalpy ishki óniminiń ósimi, Úkimettiń málimetinshe, 4,9%-ǵa deıin ósti. Qazaqstan ekonomıkasy qurylys, saýda, kólik, óńdeý ónerkásibi jáne negizgi kapıtalǵa ınvestıtsııa kóleminiń 16%-ǵa artýy esebinen ósken.
Al bıylǵy qańtar-shilde aılarynyń qorytyndysy boıynsha, Qazaqstan ekonomıkasynyń ósý qarqyny 4,8%-dy quraǵan. Onyń ishinde naqty sektor – 4,6%-ǵa, al qyzmet kórsetý salasy – 4,7%-ǵa artty.
Negizgi salalardyń barlyǵynda oń dınamıka baıqalyp otyr, ásirese qurylys, saýda, sondaı-aq aqparat jáne baılanys salalary eń joǵary ósimdi kórsetti. Negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalardyń ósý qarqyny 12,4%-dy qurady. Úkimettiń dereginshe, ınvestıtsııalar aǵyny kólik jáne qoımalaýda – 58%-ǵa, bilim berýde – 24,3%-ǵa, saýdada – 22,6%-ǵa, aýyl sharýashylyǵynda – 21,3%-ǵa, sondaı-aq ónerkásipte – 9%-ǵa, onyń ishinde taý-ken óndirý ónerkásibinde – 8,4%-ǵa ósken. Óńirler arasynda eń joǵarǵy ósim Abaı, Mańǵystaý, Batys Qazaqstan jáne Pavlodar oblystarynda baıqalyp otyr.
Ótken jyldan beri syrtqy taýar aınalymy da jaqsy kórsetkish kórsetip otyr. Máselen, aldyn ala qorytyndy boıynsha, 2023 jylǵy qańtar-maýsymda syrtqy saýdadaǵy taýar aınalym 4,3%-ǵa ósip, $67,2 mlrd-ty qurasa, eksport $38 mlrd-ty qurady. Bul rette óńdelgen taýarlar eksporty $12,1 mlrd-qa jetken. Taýarlar ımporty $29,3 mlrd-ty qurady. Jalpy, oń saýda balansy $8,7 mlrd-qa jetken.
Turǵyn úı salasy da jolǵa qoıylyp keledi. Bıylǵy qańtar-shilde aralyǵynda 8,6 mln sharshy metr turǵyn úı paıdalanýǵa berildi, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 11,7%-ǵa joǵary. Turǵyn úıdi paıdalanýǵa berýdiń eń joǵary kórsetkishteri Ulytaý jáne Abaı oblystarynda, sondaı-aq Almaty jáne Astana qalalarynda baıqaldy.
Shynynda da, Kazdata málimetteri boıynsha, 2022 jylmen salystyrǵanda jańa bıznes sýbektileriniń sany 56 663-ke artyp, negizinen úsh baǵytta ósti: kóterme jáne bólshek saýda; avtomobılder men mototsıklderdi jóndeý; qurylys; basqa da qyzmet túrlerin kórsetý.
Bıyl 170 jańa ındýstrııalyq joba paıdalanýǵa beriledi dep josparlanýda. Olardyń ishinde bir aımaq úshin de, búkil sala úshin de asa mańyzdy iri kásiporyndar bar. Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń málimeti boıynsha, 2023 jyldyń III toqsanynda Pavlodar oblysyndaǵy Ekibastuz monoqalasynyń mańynda jylyna 240 myń tonna kóleminde ferrosılıtsıı óndiretin zaýyt iske qosylmaqshy. Bul 800 adamǵa turaqty jumys ornyn ashýǵa múmkindik beredi. Jobanyń quny 92 mlrd teńgeni quraıdy.
Respýblıkanyń mashına jasaý ortalyǵy Qostanaı óńiri bıyl kommertsııalyq júk tasymaly kópirleriniń negizgi tetikterin shyǵaratyn orynǵa aınalady. Zaýyt joǵary deńgeıde avtomattandyrylǵan, halyqaralyq ekologııalyq standarttarǵa saı jáne qazirdiń ózinde jergilikti bilim berý mekemelerimen yntymaqtasady. Paıdalaný kezeńinde 300-ge deıin adam jumyspen qamtylady dep josparlanǵan.
Jalpy baıqaǵanymyzdaı, ótken jyldan beri elimizdiń ekonomıkalyq kórsetkishteri jaqsy nátıje kórsetip otyr. Dese de, qazirgi kezdegi geosaıası jaǵdaı, álemdegi qymbatshylyq máseleleri ekonomıkanyń baǵytyn ózgertýdi talap etýde. Sodan da bolar, Memleket basshysy da jańa ekonomıkalyq modeldi engizý kerek ekenin atap aıtýda...
Eske salaıyq, el Prezıdentiniń kezekti joldaýy osy jyldyń qyrkúıegine josparlanyp otyr.