Jambyldyq basshylar qant qyzylshasy máselesin shý shyǵarmaı sheshe ala ma
Bıyl elimizdiń sharýalary 1,1 mln tonna qant qyzylshasyn jınaýdy josparlap otyr. Sonyń 600 myń tonnadan astamy — Jambyl oblysynyń enshisinde. Áýlıeatada bıyl 11,2 myń gektar jerge qant qyzylshasy egildi.
Oblysta eki qant zaýyty bar — Merki jáne Taraz qant zaýyttary. Taraz qant zaýyty qyzylshany óńdemeıdi. Sondyqtan negizgi salmaq Merki qant zaýytyna túsip tur.
Jambyl oblysynyń ákimi Erbol Qarashókeev ónim jınaý bastalmaı turǵanda Merki qant zaýyty 410 myń tonnaǵa deıin ónim qabyldaı alatynyn, al Jetisý oblysyndaǵy Aqsý qant zaýytynyń qabyldaý qýaty 450-470 myń tonnaǵa deıin jetetinin aıtqan bolatyn. Osy eki zaýyt 1 mln tonnaǵa deıin ónim qabyldasa, qalǵan ónimdi Qyrǵyzstanǵa aparyp ótkizýge bolady degen jáne tasymaldaý úshin sýbsıdııa tólenedi. Óıtkeni Aqsý qant zaýyty tym alys. Qyzylshanyń qunyn jol shyǵynynyń ózi-aq «jep» qoıatyny belgili. Osylaısha, jergilikti bılik qyzylshanyń máselesin kúni buryn aýyzsha sheship tastaǵan-dy.
Biraq ónim ótkizý máselesi alǵashqy kúnderden-aq daýǵa ulasty. Merki men Aqsý qant zaýyttarynyń aldynda kólik keptelisi paıda bolyp, qant qyzylshasyn ótkizýshiler 4-5 kún kútip qańtarylyp turatynyn aıtyp shaǵymdana bastady.
«Qyzylsha artqan kólik Merkidegi qant zaýytynan 3-4 kúnde áreń oralady. Uzynsonar kezek. Túsirip alyp qabyldaý óte baıaý júrýde. Jetisý oblysynyń Aqsý kenti men bizdiń Baızaq aýdanynyń arasy 850 shaqyrym. Merki men Aqsýdaǵy qant zaýyttary qatty eskirgen. Aqsýdaǵy zaýytqa qyzylsha artqan kólik 7-8 kúnde oralady. Jasyratyny joq, bul — oblystyq ákimdiktiń kemshiligi. Aldyn ala qam jasamaǵan. Oblysta 11 myń gektardan astam qyzylsha egildi. Osyǵan saı kúniburyn qamdanyp, daıyndyq jasalýy kerek edi ǵoı. Endi kep sharýalar shyryldap otyr. Oblys basshylarymen jolyǵyp jatyrmyz. Sońǵy kezdeskende olar «Qant zaýyttary jekemenshik qoı, bizdiń tyńdamaıdy» dep qalypty. Byltyr pııaz egip, sý bolmaı, eginin qurǵatyp alǵannyń bári bıyl qyzylsha ekti. Sol kezde bılik tarapynan «qyzylsha egińder, ónimdi alatyn zaýyt bar, kepildik beremiz» degen áńgimeler aıtylǵan. Mine, endi ónim ótkizetin zaýyttyń jaǵdaıy múshkil», — deıdi Jambyl oblysy boıynsha fermerler odaǵynyń tóraǵasy Dýlat Sultanbekov.
Qant qyzylshasy úshin ár kılosyna 25 teńgeden sýbsıdııa tólenedi. Al ónimin Aqsý qant zaýytyna ótkizetinder úshin 1 kelisine 45 teńge beriledi. Tátti túbir tasymalyna tólenetin tarıf quny 3 teńge bolyp belgilengen. Bul qarajat dıqandardyń jol shyǵynyn aqtaıdy.
Merki zaýyty ónimdi 15 teńgeden qabyldap jatyr. Osyǵan baılanysty Úkimetten 16 mlrd teńge sýbsıdııa suralǵan. Biraq áli kúnge bir tıyn da berilgen joq. Qazir tasymaldaý shyǵynynyń bárin sharýanyń ózi kóterip otyr.
«Sýbsıdııanyń qarjysyn úkimet osy qazan aıyna qoıyp beredi degen kelisim bar. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen kún saıyn baılanysyp otyrmyz. Jalpy qyzylsha máselesi boıynsha oblys ákimi osy aptada Merkidegi qant zaýytyna arnaıy baryp, aktsıonerlermen jınalys ótkizdi. Kólik keptelisi máselesi sheshildi dep aıtýǵa bolady. Zaýyt búgingi kúnge deıin 120 myń tonnadan astam ónim qabyldady. Jalpy 450 myń tonna qabyldaıdy. Ónim qabyldaýdyń arnaıy kestesi bekitilgen. Kúndik qabyldaý qýaty 4,5 myń tonnadan 6 myń tonnaǵa deıin ulǵaıtyldy», — deıdi bul jóninde Jambyl oblysy ákimdiginiń aýyl sharýashylyǵy basqarmasy basshysynyń orynbasary Ábdirásil Jeleýbaev.
Jalpy alǵanda osy kúnge deıin Jambyl oblysynda egilgen 11,2 myń gektardyń 2100 gektarynyń ónimi qazylyp, 150 myń tonnadaı ónim jınaldy. Ortasha ónimdilik 705 tsentner bolyp otyr. 150 myń tonna ónimniń 122 myńyn Merki zaýyty qabyldap, 1 myń tonnasy Aqsýǵa jiberilgen.
«Shynynda ónimdi qabyldaý lımıti kóbeıdi. Endi qant zaýyty kún saıyn 6 myń tonna ónim qabyldaıtyn bolady. Onyń aldynda lımıt 3,5 myń tonna bolǵan. Sodan 5 myń, odan 6 myń tonnaǵa kóterdik. Jáne taǵy bir aıtary, qyzylshany kóbirek ekken Jambyl, Baızaq aýdandaryna lımıtti kóbirek berdik. Jáne aýdandardan kelgen ónimdi arnaıy kestemen qabyldaımyz. Eger bárin jappaı qabyldaı bersek myna jerde shynynda uzynsonar kezek, aıtys-tartys bolady. Másele aqyryndap sheshilip keledi», — deıdi «Merki qant zaýyty» JShS bas dırektory Nurjan Qarǵabaev.
Bıyl qyzylshadan ónim mol. Jylda gektaryna 350 tsentnerden daqyl jınaıtyn sharýalardyń aldy qazir 900 tsentnerge deıin ónim alyp jatyr. Al qyzylsha jınaý isi endi qyzyp keledi. Sondyqtan naǵyz eńbekpen alysatyn kúnder áli alda.
«Meniń sharýashylyǵym 20 gektarǵa qyzylsha ekken. Osy kúnge deıin jibergenim 8-aq «KamAZ» ónim. Qazir qol qýsyryp otyrmyz. Kólik joq. Onyń ústine jańbyr bastaldy. Kombaın batpaqtan alqapqa kire almaıdy. Jerdiń kepkenin kútemiz. 20 gektarymnyń ary ketkende 2,5 gektary qazyldy. Kólikter Merki qant zaýytynan 3-4 kúnde bir-aq oralady. Qant zaýyty «anaý buzyldy, mynaý buzyldy» dep áıteýir, ónimdi óte baıaý qabyldaýda. Basshylar «Máseleni sheshemiz, dalada qaldyrmaımyz» degen. Biraq shynymdy aıtsam, bul sheshilmeıtin sııaqty. Ónimin Aqsýǵa aparyp jatqandar bar. Eki ara myń shaqyrymǵa jýyq. Ol jaqtyń da qabyldaı qoıýy qıyn», — deıdi bizben áńgimesinde «Halyq zaty» sharýa qojalyǵynyń tóraǵasy Jánibek Tólegenov.
Sharýalar negizi o basta qant qyzylshasyn egý durys josparlanbaǵanyn aıtady.
«Qant zaýyttarynyń qabyldaý shamasyna qaraı qyzylsha egistiginiń kólemi belgilenip, odan asyrmaý kerek edi. Qyzylshanyń bıyl kóp egilgeni, ónimniń de mol bolatyny aldyn ala belgili boldy. Jergilikti bılik, aýylsharýashylyǵy mınıstrligi soǵan saı qam jasaýy kerek edi. Endi kep naýqan qyzǵan kezde shapqylap, áreket jasap jatyr», - dep kúıinedi sharýalar.
Jasyratyny joq, Jambyl oblysynyń ákimdigi bıyl Úkimetke birneshe ret hat jazyp, qant zaýyttaryn jańartý jumysyna qarjy suraǵan bolatyn. Ókinishke qaraı qarjy bólinbedi. Osylaısha Jambylda qyzylsha jınaý máselesi qyl ústinde tur. Kez kelgen sátte qyp-qyzyl daýǵa aınalýy múmkin. Óıtkeni dıqan qaýym ala jazdaıǵy eńbeginiń esh bolǵanyn, ekken óniminiń dalada qalyp, rásýa bolǵanyn qalamaıdy. Onsyz da ótken jyly aǵyn sý jetpeı, qurǵaqshylyqqa urynyp, ónimin qoldan «óltirip» alǵan sharýalar qatty ashýly.
Sharýany taǵy bir ashyndyrǵan másele — oblys bıliginiń osy qyzylshaǵa baılanysty «bar jaǵdaıdy jasaımyz, alańsyz ege berińizder» dep aıtqan sózi ekeni anyq. Endi jergilikti bılik sózinde turýy kerek. Qant qyzylshasy máselesiniń qanyn shyǵarmaı sheshý Jambyl oblysynyń basshylaryna syn bolǵaly tur.
Merki qant zaýyty aldynda turǵan ónim artqan kólik ıeleriniń biriniń (aty-jónin atamaýdy surady — red.) telefon nómirin taýyp sóılestik.
«Iá, ónim qabyldaý lımıti kóbeıipti» degen áńgimeni biz de estidik. Buryn 4-5 kún turatyn. Kesheden bastap qabyldaý máselesi sál-pál jyldamdap, kólikter 2 kúnde ónimin ótkizip qaıtyp jatyr. Biraq áli de zaýyttyń aldy tolǵan kezek, keptelis», — dedi ol.
Aıta ketsek, biz buǵan deıin Qazaqstannyń qyzylsha ósirýshileri tapsyrǵan ónimi úshin tólemdi jaqyn arada alatynyn jazǵan bolatynbyz.