Jalpyǵa birdeı deklaratsııa - kóleńkeli ekonomıkany kúırete ala ma
Bul shara Elbasy aıqyndaǵan «100 naqty qadam» - Ult josparynyń 42-qadamynda naqty belgilengen bolatyn. Ult josparynyń osy qadamyndaǵy «Kirister men shyǵystardy jalpyǵa birdeı salyqtyq deklaratsııalaýdy engizý» máseleleri aıasynda arnaıy zańnamalyq qamtý jumystary da byltyr atqarylǵany belgili. Ol boıynsha jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý, atap aıtqanda barlyq kámeletke tolǵan azamattarǵa, oralmandarǵa jáne turýǵa yqtııarhaty bar adamdarǵa qatysty bolady. Sonymen qatar, tek múlki bolǵan nemese tabystaryn qazaqstandyq kózderden alǵan jaǵdaıda ǵana kámeletke tolmaǵan jáne sheteldik azamattarǵa da qatysty bolady. Kelesi jyldan qoldanyla bastaıtyn deklaratsııalaýdyń mán-mańyzy qandaı?
Úkimet bekitken josparǵa sáıkes, qazaqstandyqtardyń jalpyǵa birdeı deklaratsııalaýǵa kóshýi 2017 jyly jáne 2020 jyly retinde belgilenip, ol boıynsha deklaratsııa tapsyrý mindeti júktelgen adamdardyń tobyna qaraı kezeń-kezeńmen júzege asyrylatyn bolady. Atap aıtqanda, 2017 jylǵy 1 qańtardan bastalatyn 1-kezeńde Jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý sýbektilerine «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynda aıqyndalǵan tulǵalar, sondaı-aq olardyń jubaılary (memlekettik qyzmetshiler, depýtattar, sottar, Ulttyq banktiń qyzmetkerleri), ulttyq kompanııalardyń, holdıngterdiń ákimshilik personaly, memlekettik kásiporyndardyń, memlekettik mekemelerdiń qyzmetkerleri enetini kózdelgen.
Al 2020 jylǵy 1 qańtardan bastap júrgiziletin ekinshi kezeńde elimizdiń qalǵan búkil halqy deklaratsııalaýǵa kóshedi. Birinshi kezeńde jalpyǵa birdeı deklaratsııa tapsyratyn adam sany 1,8 mln-ǵa jýyqty quraıdy. Onyń ishinde memlekettik qyzmetshiler, depýtattar, sondaı-aq olardyń jubaıy - 557 myń adam, Ulttyq holdıng, kompanııa qyzmetshileri - 44,7 myń adam, memlekettik mekemeler, kásiporyndar qyzmetshileri - 1,2 mln. adamdy quraıtyny boljanǵan. Ekinshi kezeńde shamamen deklaratsııalaýǵa 11 mln-ǵa jýyq adam qosymsha qosylady. Osylaısha, deklaratsııalaýǵa jappaı kóshýden soń halyq jyl saıyn tapqan tabysy, satyp alǵan nemese satqan múlki týraly deklaratsııa tapsyrady. Bul rette jalaqy, zeınetaqy alatyn zeınetkerler, stıpendııa ǵana alatyn stýdentter, jaldamaly jumyskerler eshbir tsıfrsyz bir paraqtaǵy qysqasha deklaratsııa tapsyrady. Eger adamnyń kiris kózderiniń aıasy keńirek bolsa, onda ol tolyq deklaratsııa tapsyrady. Aldyn ala derekter boıynsha deklaratsııa tapsyrýǵa mindetti adamdardyń jalpy sanynyń 70 paıyzy qysqasha deklaratsııa tapsyratyn sekildi. Bul shamamen 8 mln. adam. Budan basqa, jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý týraly zańnamada aktıvteri men mindettemeleri týraly deklaratsııa tapsyrǵannan keıingi 3 jyl ishinde deklaratsııa tapsyrǵan tulǵalardy tekserýge tyıym salý belgilengen.
Jalpy alǵanda zańǵa sáıkes jeke tulǵalar Aktıvter men mindettemeler týraly deklaratsııa, Kirister men múlik týraly deklaratsııa, sondaı-aq Kirister týraly qysqasha deklaratsııa tapsyratyn bolady. Kirister men múlik jónindegi deklaratsııa Qazaqstan aýmaǵynda, sondaı-aq elimizden tys jerlerde tapqan kirister jóninde jyl saıyn deklaratsııa ótkizý úshin jasalǵan. Shyǵystarǵa deklaratsııa berý, tek qana «kólemdi» (jyljymaıtyn múlik, kólik, baǵaly qaǵazdar satyp alǵanda, úleske qatysý, kirý jáne t.b.) zattar satyp alǵanda ǵana tapsyrylady. Kiristerge tek qana eńbekaqy jáne zeınetaqy quraıtyn tulǵalar úshin jylda ótkizetin deklaratsııanyń jeńildetilgen túri ázirlengen, ol bir paraqta ǵana bolady.
Aktıvter men mindettemeler týraly deklaratsııada eldegi jáne shet eldegi múlik, jınaqtar týraly, kredıtorlyq jáne debıtorlyq bereshek týraly málimetter kórsetiledi. Ol bir ret tapsyrylady, alshaqtyqtar bolsa, keıinnen túzetilýi múmkin nemese tıisti zańdardyń talaptaryna qaraı tolyqtyrylyp otyrady. Sondyqtan azamattarǵa onyń mańyzdylyǵyn túsindirip, jetkizý asa qajet. Osylaısha deklaratsııanyń úsh túri belgilengen.
Aıta keterligi, búgingi kúni deklaratsııa ótkizýdiń úsh túri: poshta arqyly qaǵaz nusqasyn jiberý, kelip ótkizý tártibi boıynsha qaǵaz nusqasyn ótkizý, elektrondyq túrde ótkizý qarastyrylǵan. Qazaqstanda deklaratsııalardy qabyldap jáne óńdeıtin 215 ortalyq bar, onda barlyǵy 2097 qyzmetker jumys istese, olardyń tek qana 220 qyzmetkeri ǵana salyqtyq esepterdi qabyldaýmen aınalysady eken.
Osylaısha, kelesi jyldan bastap jalpyǵa birdeı deklaratsııalaýdyń tetigi iske qosyla bastaıdy. Alaıda, deklaratsııa tapsyrýdy uıymdastyrýǵa qatysty máseleler túbegeıli sheshimin tapqan dep aıtýǵa erterek tárizdi.
Máselen, Parlament Májilisiniń depýtaty Nurtaı Sabılıanov qazirdiń ózinde kóptegen azamattar deklaratsııa derekterin óz betinshe durys toltyra almaıtynyn, olarǵa kómek kórsetip, keńinen konsýltatsııa berý qajettigin eskertedi. Óıtkeni deklaratsııany durys toltyrmaǵan jaǵdaıda alǵash ret oǵan eskertý beriledi. Al qatelikter qaıtalansa, ol shamamen 64 000 teńge aıyppul tóleıtin bolady. «Eger qarapaıym azamattyń jalaqysy 40-50 myń teńge bolsa, ol mundaı aıyppuldy qalaı tóleıdi? Osyǵan baılanysty mundaı aıyppuldyń mólsherin azaıtý kerek. Sosyn deklaratsııany toltyrý qarapaıym ári kez kelgen adamǵa da túsinikti bolýy úshin onyń mazmunyn múmkindiginshe ońtaılandyrý, qysqartý qajet», - deıdi N. Sabılıanov.
Budan bólek, depýtat deklaratsııada qolma-qol aqsha respýblıkalyq bıýdjet týraly zańda belgilengen eń tómen jalaqynyń 160 eselengen mólsheri sheginen aspaıtyn somada kórsetilgenine nazar aýdarady. Onyń sózine qaraǵanda, 2016 jyly bul shekti mólsher 3,6 mln. teńgeni quraǵan edi. «Mysaly, eger azamat jyldyń aıaǵynda, máselen 27 jeltoqsanda páterin nemese úıin 7 mıllıon teńgege satyp, jańa jyldan keıin basqa úı alǵysy kelse onda ol deklaratsııada qolma-qol aqshasy retinde 3,6 mln.teńgeni kórsetip, qalǵan 3,4 mln.teńgeni bankke salý kerek eken. Bul jerde banktiń múddesi baıqalady. Osyǵan baılanysty, deklaratsııada kórsetiletin qolma-qol aqshanyń shekti mólsherin 60 mln. teńgege deıin ulǵaıtýdy usynamyn. Sonymen qatar, jeke tulǵanyń qalaýy boıynsha quny 160 eń tómen jalaqydan (3,6 mln. teńgeden) asatyn bıologııalyq aktıvter, mádenı qundylyqtar, asyl tastar men qymbat baǵaly metaldar, zergerlik buıymdar kórsetilýi múmkin ekeni de jazylypty. Bir nárseni ne kórsetýge mindetteý qajet ne «qalaýy boıynsha» deklaratsııalaý múmkindigin múldem alyp tastaý qajet», - deıdi N. Sabılıanov.
Taǵy bir másele, joǵaryda aıtylǵanyndaı, elimizde aldaǵy ýaqytta shamamen 8 mln. adam (deklaratsııa tapsyrýǵa mindetti 11 mln. adamnyń 70 %-y) qysqasha deklaratsııa tapsyrady. Osyǵan oraı, depýtat N. Sabılıanov tabysy az bolsa, onda qoǵamdy alańdatyp, jeke tulǵalardy kiristerin deklaratsııalaýǵa mindetteýdiń qajeti bar ma degen suraqty kóldeneń tartady. «Sondaı-aq jumys berýshilerdiń jeke tabys salyǵyn, zeınetaqy aýdarymdaryn tóleýi arqyly Qazaqstannyń barlyq turǵyndarynyń kirisi týraly málimetter alýdyń basqa da tásilderiniń bar ekenin eskergen jón. Bastapqyda halyqtyń kiristeri men shyǵystarynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý jáne jeke tulǵalardan bıýdjetke jeke tabys salyǵynyń túsýin ulǵaıtý mindeti turǵan bolatyn. Halyqtyń ál-aýqaty men naqty kirisin arttyrmaı bul mindet sheshilmeıdi», - deıdi ol.
Budan bólek, depýtat kirister men shyǵystardy jalpy birdeı deklaratsııalaýdy engizýdiń kezeńderine ózgeris engizýdi de qoldaıdy. Máselen, onyń aıtýynsha, deklaratsııa tapsyrý «Elektrondyq Úkimet» portaly arqyly elektrondyq túrde júzege asyrylady, al Qazaqstannyń kóptegen aýyldarynda ınternet joq. Óıtkeni, Indýstrııa jáne damý mınıstrligi elimizdegi aýyl halqyn Internet jelisine keńjolaqty qoljetimdilik qyzmetterimen qamtamasyz etý jónindegi jobany eki kezeńmen iske asyrýdy josparlap otyr. Bunyń 1-kezeńi 2016-2018 jyldar - 1 291 aýyldyq eldi meken, 2-kezeń - 2019-2025 jyldar - 4 283 aýyldyq eldi meken. Osyǵan baılanysty depýtat Nurtaı Sabılıanov bul rette poshta arqyly nemese deklaratsııalardy qabyldaý pýnktterine jeke ózi kelip qaǵaz túrinde deklaratsııa tapsyrý boıynsha aýyrtpalyq túsetinin aıtyp otyr. Al bundaı sharalarǵa aýyldardaǵy poshta qyzmeti daıyn ba? «Eger jeke tulǵalar deklaratsııany ózi kelip tapsyrýdy tańdasa, onda olar salyq qyzmetine barýǵa tıis. Salyq qyzmeti qyzmetkerleriniń shtaty shekteýli bolǵandyqtan, halyq kóp jınalyp, bul jerde orasan kezektiń bolatyny anyq. Buǵan qosa, Biryńǵaı bazanyń jumys isteýi úshin málimetter qaǵazdaǵy deklaratsııalardan salyq qyzmetiniń baǵdarlamasyna kóshirilip, elektrondyq nusqasy jasalady. Tıisinshe bul da qosymsha jumysty qajet etedi. Eger salyq qyzmetiniń qyzmetkeri kóshirý kezinde qate jibergen jaǵdaıda ne bolady? Qateni kim túzetetin bolady? Sondyqtan kirister men shyǵystardy jalpy birdeı deklaratsııalaýdy engizýdiń birinshi kezeńin 2017 jyldan 2022 jylǵa, al ekinshisi kezenin 2020 jyldy 2025 jylǵa, ıaǵnı aýyldyq eldi mekender ınternet jelisimen tolyq qamtamasyz etilgenge deıin aýystyrý qajet dep sanaımyn», - deıdi depýtat Sabılıanov.
Tutastaı alǵanda, depýtat jalpyǵa birdeı deklaratsııalaýdy engizýden kóleńkeli ekonomıka azaıatyny kútilip otyrǵanyn nazarǵa ala kele, osy baǵytta asa mańyzdy qadamdardyń keshenin birge júzege asyrý kerektigin alǵa tartady. «Aqshany qolma-qol aqshaǵa aınaldyrýǵa jáne ony salyq salýdan jaltaryp ketýge yqpal etetin jalǵan kásipkerlik problemasyn sheshpeı, kóleńkeli ekonomıka joıylmaıdy», - deıdi ol.
Aıta keterligi, birqatar sarapshylar Qazaqstandaǵy kóleńkeli ekonomıkany 19-20 paıyz aralyǵynda dep baǵalaıdy. Árıne, bul naqty kórsetkish emes. Degenmen, álemniń barlyq elderindegi sekildi Qazaqstan ekonomıkasy da «kóleńkeli tustardan» ada emes. Al sol «kóleńkeden» qarajatty qalaı alyp shyǵýdyń tásili, onymen kúres joldary qalaı? Bul ár elde ártúrli. Degenmen, kúres sapaly júrgende ǵana nátıje de kóńilge qonymdy bola túsedi. Úkimet jalpyǵa birdeı deklaratsııa arqyly kóleńkeli ekonomıkanyń túbirin joımasa da, biraz bóligin jaryqqa shyǵarýǵa bolatynyn alǵa tartady. Álbette ol solaı bolýy da ábden múmkin. Degenmen, ekonomıkany kóleńkeden shyǵarý úshin sonymen bir mezette bıznesti júrgizý protsedýralaryn barynsha ońaılatý, jeńildetý de qosymsha baǵyt retinde kún tártibinen esh túspeýi kerek ekeni sózsiz.