Jalaıyr Qosymuly Qadyrǵalı
Tarıhı shyǵarmalarda ony «Qaıyrǵalı Jalaırı» dep kórsetedi. Bul tarıhı tulǵanyń aty-jóniniń sońyna onyń qaı mekennen ekeni bildirý úshin týǵan jerin kórsetetin burynǵy qalyptasqan dástúr boıynsha alynǵan. Biraq munda ǵulamanyń týǵan jeri emes, taıpasynyń aty kórsetilgen. Onyń shyqqan tegi ? Uly júzdiń taraq tańbaly Jalaıyr taıpasynan. Onyń «Jalaırı» atalýy osydan. Tarıhı shyǵarmalarda onyń esimin Qydyrǵalı, Qydyrálı, Qadyrǵalı dep qubyltyp ataı beredi. Týǵan jeri ? Qazaqstan jerindegi Syrdarııa boıy. Qadyrǵalıdyń ata-babalary Qarahandar áýleti bıliginen beri úzdiksiz han saraıynda qyzmet etip, hannyń aqylshy-keńesshisi, qol bastar batyrlary bolǵan. Onyń óz atasy Temshik Shyǵaı hannyń batyry bolsa, ákesi Qosym bek laýazymyn ıelengen. Jastaı bilim alyp, birneshe til meńgergen Qadyrǵalıdyń ózi de han saraıynda qyzmet atqaryp, han balalaryn tárbıeleý isimen aınalysqan. Shyǵaı hannyń balasy «Uzyn oqty» atanǵan Ondan sultan jaý qolynan ólgen soń, onyń 13 jasar balasy Oraz-Muhammedti alyp, ózine qaraǵan elmen Sibirdiń Kóshim hanynyń qol astyna kóship ketedi. Onda Qadyrǵalıdyń bilimdiligine, aqyl-parasatyna rıza bolǵan Kóshim han ony Tóbe bı etip saılaıdy, óziniń aqylgóı keńesshisi etedi. Biraq ol onda uzaq bola almaıdy, keıin Sibir kinázi Seıdektiń yqpalymen, onymen birigip, Kóshim hanǵa qarsy shyǵady. Sóıtip ol endi Oraz-Muhammedpen birigip, Seıdektiń mártebesin kóteredi. Osynda júrgende olardy Sibir voevodasy D.Chýlkov aldap tutqynǵa túsiredi. Qadyrǵalıdy Oraz-Muhammedpen birge Máskeýge jóneltedi. Keıin shvedterge, Qyrym handyǵyna qarsy soǵysta erlik kórsetkeni úshin orys patshasy Oraz-Muhammedke Oka boıyndaǵy Qasym handyǵynan ıeligine jer bólip beredi. 1600 jyly orystyń jańa patshasy Borıs Godýnov ony Qasym handyǵynyń hany etip qoıady. Qadyrǵalı onyń tórt bıiniń biri bolyp taǵaıyndalady. Ol osynda ǵylymmen shyndap aınalysady. Ana tilimen birge arab, parsy tilderin de jaqsy meńgerip, Shyǵystyń ádebıeti men mádenıetin, ǵylymyn tereń zertteıdi. Sonyń nátıjesinde ol Orta Azııanyń sol kezdegi ataqty ǵulamalarynyń deńgeıine kóteriledi. Keıin «Jylnamalar jınaǵy» degen atpen álemge áıgili bolǵan óziniń ataqty eńbegin jazady. «Men dúnıe júzindegi neshe túrli memleketterdi aralaǵan, ádil úkim, naqyl sózderge qanyq kóptegen kitap oqyǵan adammyn» deıdi ol ózi jaıynda. «Jylnamalar jınaǵy» - orta ǵasyrdaǵy qazaq tilinde jazylǵan tuńǵysh tarıhı shyǵarmalardyń biri. Munda qazaq handyǵynyń H ǵasyrdyń basynan bergi ishki-syrtqy jaǵdaılary, qazaq taıpalarynyń halyq bolyp qalyptasýy, onyń halyqaralyq jaǵdaılary, handardyń jáne olardyń tóńiregindegi túrli áleýmettik toptardyń saıası ahýaldary jóninde asa qundy málimetter berilgen. Eńbek úsh bólimnen turady: 1. Borıs Godýnov bıligin beıneleý. 2. Rashıd ad-Dınniń «Djamı at-Tavarıh» atty eńbeginiń qysqasha aýdarmasy. 3. Orys hannyń Orazmuhammed sultanǵa deıingi qysqasha aýdarmasy. Bularǵa qosymsha altynordalyq iri qaıratker Edige batyr jaıynda dastany berilgen. Jalpy eńbek qaı sultannyń, qaı hannyń qaı jerde shahıt bolǵanyn, jerlengenin kórsetýimen de qundy. Qadyrǵalıdyń bul shejiresi ertedegi qazaq tilinde jazylǵan tuńǵysh tarıhı eńbek ekeni aıan. Ǵulama ǵalym Sh.Ýálıhanov bul kitaptyń ańyzdan góri aqıqaty basymyraq dep baǵalaǵan. Orazmuhammed pen Qadyrǵalı bastaǵan qazaqtardyń Reseıde bolý oqıǵasyn kórnekti jazýshy M.Maǵaýın «Alasapyran» atty romanynda keń jáne kórkem baıandaǵan. Sonymen qatar akademık Álkeı Marǵulan 1981 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde jaryq kórgen «Kúmis sandyq qupııasy» atty maqalasynda Qadyrǵalıǵa asa joǵary baǵa bergen. Sońǵy kezderi atalǵan eńbekti Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory M.Qoıgeldıev arnaıy zerttep júr. «Jylnamalar jınaǵynyń» jalǵyz kóshirme danasyn Qazan ýnıversıteti kitaphanasyna tatar ǵalymy I.Halfın tapsyrǵan. Sol kóshirmeni shyǵys qoljazbalar jınaǵyna bastyrǵan professor I.Berezın bylaı dep alǵy sóz jazypty: «Biz shyǵarmaǵa qandaı at berilgenin bilmeımiz, biraq kitaptyń negizgi bóligi Rashıd ad-Dınniń áıgili týyndysynyń qysqasha aýdarmasynan turǵandyqtan, biz onyń atyn da qoljazbamyzǵa bere alamyz». Sóıtip ol Qadyrǵalı eńbegin onyń naǵyz aty anyqtalatyn kóshirmesi tabylǵansha «Djamı at-Tavarıh» - «Jylnamalar jınaǵy» dep ataýdy usynǵan. Tarıh ǵylymynyń doktory, professor M.Qoıgeldıev 1994 jyly jaryq kórgen «Qazaq tarıhy» jýrnalynda «Ókinishke oraı, qoljazbanyń keıinirek Peterbordan tabylǵan ekinshi kóshirmesinde de eńbektiń avtor bergen aty joq bolyp shyqty da, ol sol «Djamı at-Tavarıh» - «Jylnamalar jınaǵy» atanǵan kúıinde qala berdi. Bul jaǵdaı tarıhshy ǵalymdar arasynda Qadyrǵalı eńbeginiń derbes derektik mánin týra baǵalaýǵa edáýir kedergi jasady, basqasha aıtqanda, ony Rashıd ad-Dın jumysynyń túrikshe nusqasy retinde ǵana qaraýǵa negiz boldy» deıdi. Derekkózderi: Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 6 tom A.Seıdimbek, «Eltutqa» kitaby «Tarıhı tulǵalar» kitaby