Jahandyq zymyran jarysy: gıperdybystyq jáne ballıstıkalyq qarý-jaraq júıeleri
Reseı
Reseı - zymyran júıesi qýatty ári jan-jaqty damyǵan eldiń biri. Mysaly, R-36 qurlyqaralyq ballıstıkalyq júıesi 16 myń shaqyrymdaǵy nysandy joıýǵa qaýqarly. Sondaı-aq 11 myń shaqyrymǵa deıin atqylaı alatyn «Topol», «Topol-M» keshenderiniń mańyzy zor.
Búginde Reseı R-28 – «Sarmat» qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyranyn synaqtan ótkizýde. Boljam boıynsha, shabýyldaý áleýeti men tehnıkalyq múmkindigi burynǵy nusqadan áldeqaıda joǵary bolmaq.
Al orta qashyqtyqtaǵy, ıaǵnı 1 myń men 5,5 myń shaqyrym aralyǵyndaǵy nysandy joıýǵa arnalǵan júıe arasynda teńiz kúshteriniń bazasyndaǵy «Granat» qanatty zymyranynyń orny bólek. Ádepkide AQSh-tyń «Tomagavk» zymyranyna báseke retinde daıyndalǵan ol 2 400 shaqyrym aımaqqa shabýyl jasaýǵa laıyqtalyp, 1984 jyly qarýly kúshterge berilgen. Sondaı-aq Reseı áýe qorǵanysyndaǵy H-101, H-102 baıqala bermeıtin zymyrandaryn da aıta ketken jón. Bul raketalardy jyldamdyqqa ıkemdeý úshin radıotolqyndy buǵattaýǵa arnalǵan jabyndymen qamtamasyz etken. Oǵan qosa jaýdyń baqylaý qurylǵylaryna ilikpeý maqsatynda tómen ushady. H-101 – qarapaıym áskerı raketa, al H-102 bolsa 250 kılotonnaǵa deıin ıadro zarıadyn tasymaldaı alady.
Oǵan qosa 2015 jyldan beri qoldanystaǵy «Kalıbr» zymyrandary sátti nátıje nársetip keledi. 1 500-2 500 shaqyrym aralyǵyn qamtıtyn qarý qazir Reseıdiń áskerı-teńiz flotynyń bazasynda bar.
Este bolsa, buǵan deıin Reseıdiń 2 500 shaqyrymǵa jetetin 9M729 zymyrany halyqaralyq daýdyń sebebine aınalǵan bolatyn. Pikir qaıshylyǵy saldarynan AQSh Orta jáne jaqyn qashyqtyq zymyrandaryn qysqartý kelisim-shartynan (OJQZ) shyqqany este.
Gıperdybystyq júıege kelsek, áýe kúshterindegi «Kınjal» zymyranyn aıtpaı ketýge bolmas. Zymyran saǵatyna 12 350 shaqyrymdy eńsere alady, sondyqtan qarsylasqa qulatyp túsirý qıyn. Ushý uzaqtyǵy 2 myń shaqyrymdy quraıdy jáne ıadrolyq zarıadty tasymaldaı alatyn qabiletke ıe bolǵany úshin strategııalyq mańyzy bar.
Reseıge KSRO-dan qalǵan muranyń biri – H-55 zymyrany. 2 500 shaqyrymǵa jetetin áskerı qarýdyń túri kóp, búginde suranys joǵary.
Árıne, jańa júıeniń qataryna «Oreshnık» kiredi. Artyqshylyǵy jeterlik, ásirese zymyranǵa qarsy júıeler bul qarýǵa kelgende qaýqarsyz. Shabýyl aımaǵy 2,5-5 myń shaqyrymdy quraıdy, manevr jasaýǵa arnalǵan tumsyq tusyna ıadrolyq zarıad ornatýǵa da bolady.
Jaqyn qashyqtyqqa arnalǵan zymyran, ataýy meńzegendeı, 1 myń shaqyrym aýmaqty atqylaýǵa arnalǵan. Bul turǵyda Reseı 2006 jyly 500 shaqyrymdaǵy nysandy atqylaıtyn «Iskander» mobıldi keshenin ázirlegen edi.
AQSh
AQSh-tyń Minuteman III qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrany –eldiń áskerı bazasyndaǵy eń alysqa ushytyn qarý-jaraq túri. Ol 13 myń shaqyrymdaǵy jaý nysanyn jaırata alady. Odan keıingi orynda súńgýir qaıyqqa artylǵan Trident jaıǵasady – zymyran 12 myń shaqyrymǵa deıin shabýyldaı alady.
Qazir AQSh Minuteman III zymyranyn jańa Sentinel-men almastyrmaqshy. Jobaǵa sensek, qarý 2030 jyly daıyn bolýy kerek, alaıda qarjylandyrý máselesine oraı turalap tur. Onyń ústine ótken jyly Minuteman III zymyranynyń sátsiz synaǵy AQSh-tyń ıadrolyq qarý arsenalyna jańartý qajetin uqtyrdy. Sentinel zymyranyn kútip ustaý jeńil, alaıda jaramdylyǵy men qunyna qatysty pikir alýan.
Orta qashyqtyqtaǵy júıege kelsek, AQSh-ta «Tomagavk» bar. Bul zymyran 1983 jyly qoldanysqa enip, qarapaıym jarylǵyshty da, ıadrolyq zarıadty da 2 500 shaqyrymǵa jetkize alatynyn kórsetti. Tıimdiligi, tómen ushady – radarǵa túsýi qıyn.
AQSh-tyń ıadrolyq arsenalyndaǵy mańyzdy bóliktiń biri – AGM-86 qanatty zymyrany. 2 500 shaqyrymǵa deıin usha alatyn zymyrandy AQSh áskerı ushaqtary qoldanady. Sarapshylardyń sózinshe, zymyran 2030 jylǵa deıin qoldanysta bolmaq. Pentagonnyń jobalaýy boıynsha, AGM-86-ny almastyratyn jańa zymyrannyń áleýeti burynǵysynan joǵary bolady.
Sonymen qatar 2009 jyldan bastap AQSh baıqala bermeıtin JASSM qanatty zymyranyn shyǵara bastady. Qarý 1 800 shaqyrymǵa deıin shabýyldap, izin qaldyrmaıtyn artyqshylyqqa ıe.
Jaqyn qashyqtyqtaǵy zymyran ishinde ATACMS ballıstıkalyq zymyranynyń orny aıyryqsha. 300 shaqyrymǵa usha alatyn zymyran 1991 jyly Parsy shyǵanaǵyndaǵy maıdanda keń qoldanylǵan bolatyn.
Ulybrıtanııa men Frantsııa
Frantsııaǵa tıesili M51 ballıstıkalyq zymyrany súńgýir qaıyqtarǵa jasyrylǵan. 8 myń shaqyrymdaǵy nysandy joıa alady. Bul Frantsııa qarý-jaraǵyndaǵy eń áleýettisi. Al Ulybrıtanııa alys qashyqtyqqa, ıaǵnı 12 myń shaqyrymǵa deıini aralyqtaǵy jaý nysanyn AQSh-tyń Trident zymyrany arqyly atqylaı alady.
Sondaı-aq Frantsııanyń SCALP zymyrany men onyń brıtanııalyq balamasy sanalatyn Storm Shadow 550 shaqyrymdaǵy jaý nysanyn asqan dáldikpen joıýǵa múmkindigi bar. Frantsııa bul zymyrandy áskerı kemeler men súńgúýir qaıyqtarǵa laıyqtap shyǵarǵanyn bilemiz. Munda zymyrannyń shabýyl qashyqtyǵy 1 400 shaqyrymǵa deıin uzarǵan.
Jalpy Parıjdiń ıadrolyq arsenalynyń negizgi elementi – ASMP zymyrany. Ol 300 kılotonnaǵa deıin ıadrolyq zarıad tasymaldaı alady. 1986 jyly qatarǵa qosylyp, saǵatyna 3 700 shaqyrym jyldamdyq pen 500 shaqyrym qashyqtyqty eńseretin qabileti úshin keń qoldanylýda.
Qytaı
QHR qarý-jaraq salasyn modernızatsııalaý arqyly aldyńǵy qatarly zymyran júıesine ıe boldy. Basty jetistiginiń biri, qurlyqaralyq ballıstıkalyq Dong Feng-5 zymyranyn jasaýy ekeni sózsiz. Zymyran 13 myń shaqyrymǵa deıin shabýyldap, Qytaıdyń ıadrolyq arsenalyna kómek berýge qaýqarly.
Qazirgi tańda jańa Dong Feng-41 kontınentaralyq zymyrany zerttelýde. Eger qytaılyq ǵalymdar sátti nátıje kórsetse, zymyran 15 myń shaqyrymǵa deıingi aralyqta kez kelgen nysandy joıýy múmkin. Bul ónertabys eldiń áskerı áleýetin ulǵaıtary anyq.
Munyń aldynda, naqtyraq aıtsaq, 2006 jyly 11 700 shaqyrymǵa jetetin Dong Feng-31 jaryqqa shyqqan edi. Qytaı 1980 jyly shyqqan orta qashyqtyqtaǵy Dong Feng-4 zymyranyn qarý-jaraq bazasynan alyp tastaýǵa tyrysqan bolatyn, alaıda 5 500 shaqyrymǵa deıin shabýyldaı alatyn zymyrannyń artyqshylyǵy qoldanys ýaqytyn uzartty.
Teńiz kúshterinde Ju Lang-2 erekshe. Zymyran 2015 jyldan beri súńgýir qaıyqtarǵa ornalastyrylyp, 9 myń shaqyrym qashyqtyqqa deıin áskerı shabýyl jasaýǵa múmkindik berýde.
Kelesi qarý-jaraq túri – Dong Feng-16, Dong Feng-17 ballıstıkalyq zymyrandary. Alǵashqysy 2015 jyly keń tarap, 1 myń shaqyrymǵa deıin shabýyldaıtyn áleýetin kórsetti. Keıingisi 2019 jyldan bastap qoldanysqa enip, 12 myń shaqyrymǵa deıin atqylaıtyn shamasyn bildirgen.
Al Dong Feng-26 ballıstıkalyq zymyrany 4 myń shaqyrymǵa jetedi. Bul – Qytaıdaǵy joǵary dáldikpen qarapaıym jarylǵyshty da, ıadrolyq zarıadty da tasymaldaı alatyn alǵashqy zymyran. Qurylymy tasymaldaý quramyn jyldam aýystyrýǵa múmkindik bergendikten, zymyran kópsalaly qarý túri retinde salmaqqa ıe.
Sóz sońynda «Dozornyı», «Sarmat», «Vostochnyı veter» degen epostyq poema tarmaǵy emes, qatygez qarý ataýy ekenin taǵy bir aıtqan jón. Qatigezdigi sol, zymyrandar bútin qalany jutyp, el men halyqty qyrǵynǵa ushyratýy yqtımal.