Zertteý ýnıversıtetteri - ǵylym, bilim jáne óndiristiń úshtaǵany -G.Sultanbaeva
Osy máseleler tóńireginde saıası ǵylymdar doktory, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Jýrnalıstıka fakýlteti televızııalyq jáne radıojýrnalıstıka kafedrasynyń meńgerýshisi Gúlmıra Sultanbaevamen suhbattasqan edik.
-Gúlmıra Serikbaıqyzy, búginde elimizdiń bilim júıesi zertteý ınstıtýttaryn jáne zertteý ýnıversıtterin qurýdy kózdeıtin reformalyq qadamdarǵa bet aldy. Bul jańashyldyq qaıdan bastaý alǵan, ol Qazaqstannyń bilim júıesine ne beredi?
-Zertteý ýnıversıtetiniń dástúri tuńǵysh amerıkandyq akademık Bendjamın Franklınnen bastaý alady. Ol ǵylym men bilim úıleskende ǵana da bilim salasy qýatty áleýetti kúshke aınalady dep ketken. Sol Franklınniń ózi qolymen qalap ketken bolashaqtyń zertteý ýnıversıteti jobasy keıin damyp, jańa tehnologııanyń bazasy retinde el bıýjetine quıatyn qarjylyq aǵynnyń basty kózine aınaldy. Mysaly qazirgi kezde zertteý ýnıversıtetteriniń otany AQSh-ta eń ozyq 100 ýnıversıtettiń zertteý jáne bilim berýden túsetin qarjysy jergilikti bıýdjetterdiń (jergilikti shttattardyń-red.) 95 paıyzyna teń keledi. Qazirgi kezde álemdik reıtıngtiń basynda turǵan eń ozyq sanalatyn ýnıversıtetterdiń jyldyq bıýdjeti 1-3 mıllıard dollar kóleminde. Demek bilim berý, zertteý, ondaǵy zertteýdi júzege asyrý orasan paıda ákeledi degen sóz. Buny túsingen memleketterde zertteý ýnıversıtetindegi ǵylymı-zertteý jáne ázirlemelik bastamalardy memlekettik qoldaý kún sanap artyp keledi. Óıtkeni salynǵan ınvestıtsııanyń eselep qaıtatynyna senim mol. Jalpy joǵary oqý oryndaryndaǵy zertteýler bul júıeni jolǵa qoıǵan memleketterde álemniń ozyq tehnologııaly damyǵan elderi qataryna kirýine yqpal etetin áleýetti kúsh sanalady. Sol úshin de sońǵy jyldary ǵylymı minberlerde zertteý ýnıversıtetteri «bilim ekonomıkasynyń ortalyqtary» dep te atalyp júr. Sonymen qatar zertteý ýnıversıtetteri bilim men ǵylym, óndiris, ónertapqyshtyq, ǵylymı ashylýlar toǵysqan asa iri qurylymdarǵa aınaldy. Bul rette zertteý ýnıversıtetterin, ınstıtýttaryn Qazaqstannyń bilim júıesi úshin jańa beles dep qaraýǵa bolady. Joǵary oqý oryndarynyń «zertteý» mártebesin alýy, ıaǵnı zertteý ýnıversıteterin Qazaqstannyń bilim júıesine engizý - eldiń rýhanı ómirine, áleýmettik jetilýine, saıası ahýalyna, ekonomıkalyq damýyna yqpal etetin bolady.
-Álemniń eń úzdik ýnıversıtetteri ıe bolyp otyrǵan «zertteý» mártebesine jetýdiń sharttary qandaı?
-Bul mártebeni alýdyń sharttary - ınjenerlik, gýmanıtarlyq, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne jaratylystaný ǵylymdary jelisindegi basym baǵyttar boıynsha zertteý mamandaryn daıarlaýǵa kelip tireledi. Keshendi túrde ǵylymaralyq, pánaralyq zertteý júrgizetin ǵylymı-zertteý bólimderi bolýy tıis. Ǵylymnyń túrli salalarynyń basyn biriktiretin ǵylymı ortalyqtar men ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda zertteýler júrgizý - zertteý ýnıversıtetiniń eń basty ári basym baǵyttary bolyp sanalady. Osy atalǵan talaptar júıelenip, iske qosylǵanda ǵana ýnıversıtet zertteý mártebesine aparar alǵyshartty oryndaǵan bolyp sanalady.
-Zertteý ýnıversıtetin qurylymdaýǵa ne qajet jáne bul iste bizdiń ýnıversıtetterge qandaı talaptar qoıylady?
-Eń áýeli buǵan ýnıversıtettiń ınfraqurylymy daıyn bolýy kerek. Sondaı-aq zertteýlerdi basqarýǵa, ónerkásiptik óndiris oshaqtarymen tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa, qarjylandyrý joldary men qor kózine, ulttyq zerthanalar men akademııalyq ınstıtýttarmen baılanysty júzege asyrýǵa mamandar daıyndalyp, arnaıy qyzmetter qurylýy qajet.
Bulardyń ishinde ónerkásippen tyǵyz baılanys ornatý, zertteý ýnıversıtetterindegi ǵylymı jańalyqtar bastylary bolyp sanalady, olar qoldanbaly ázirlenimderdiń óndiriske enýine, keleshekte paıda ákelýine yqpal etetin mehanızm.Mysal retinde bir ǵana ýnıversıtet mańyna 300-den astam korporatsııa shoǵarylanyp otyrǵan Massachýstet ýnıversıtetin ataýǵa bolady. Sonymen qatar jobalardy júzege asyrýǵa qajetti ınvestıtsııalardy tartý da basty maqsattyń biri. Bilim oshaǵyndaǵy ǵylymı zertteýler, ázirlenimderge quıylar qarjy kózi ár taraptan keledi. Qarjy kózderiniń qatarynda aldymen memlekettik bıýdjet bolsa, kelesi qatarda bólinetin granttar, qaıyrymdylyq jáne qamqorlyq qorlarynan, bıznes salasynan, oqý, zertteý, óndiristik jáne keńes qyzmetterinen túsetin qarjylar bar. Zertteý ýnıversıtteriniń deńgeıine jetý úshin osylardy úılestire bilý qajet.
-Zertteý ýnıversıtetiniń irgesin qalaıtyn, quraıtyn, árıne, onyń mamandary. Bizde bundaı ózgeristerge mamandarymyz daıyn ba?
-Árıne birden daıyn bolyp ketpeıtini anyq. Biraq qazirgi kezde bastapqy kezeńin júzege asyrýǵa búgingi ǵalymdar, mamandar daıyn deýge bolady. Qazirgi kezeńin joǵary mektep basshylarynan bastap, ǵalymdar, ustazdar, stýdentter qaýymy ilip áketýi tıis, bolashaǵyn oqýshylar qalaıdy. Sondyqtan zertteý ýnıversıtetterine daıyndyqty mektepten bastaý kerek. Ony úılestiretin, baǵyttaıtyn júıe, jeli qazirden qurylǵany abzal. Búginde zertteý ýnıversıtetiniń qalyptasqan amerıkandyq, japondyq úlgileri bar. Olar tarapynan da mamandardy daıyndaýǵa kómek bolary anyq.
-Birneshe úlgini atap óttińiz. Qazaqstanda zertteý ýnıversıtetteri osylardyń ishinde qandaı úlgige negizdelýi, qurylymdalýy tıis dep sanaısyz?
-Qazaqstan jaǵdaıynda zertteý ýnıversıteti qajet eken dep sheteldik úlgini kóshire salý durys emes. Qazaqstandyq joǵary bilim berý salasynda ozyq dástúrler bar. Solardyń negizinde ulttyq bilim berý men ǵylymnyń damýyna negizdelgen úlgisi jasalýy tıis. Sondaı-aq zertteý ýnıversıteti bir jylda quryla salatyn qurylym emes. Olardyń qurylyp, qalyptasý tájirıbesi keminde 2-3 jyldan bastap 5-6 jylǵa deıingi ýaqytty alady jáne de zertteý ýnıversıteti árdaıym úzdiksiz, tolassyz damyp, ózgerip, jańaryp otyratyn qurylym. Ondaǵy árbir bilim alýshy da, bilim berýshi tulǵa da osynaý jaýapkershilikti rýhanı, izgilik turǵysynan sezine bilýi tıis, daıar bolýy da mańyzdy. Sebebi, zertteý ýnıversıtetiniń basty baılyǵy da, qory da - adam. Bul jerde bilim berý, ǵylym, bıznes arasyndaǵy birlikti úılestiretin, dem beretin - stýdentter, magıstranttar, doktoranttar, ǵalym-ustazdar. Bulardyń izdenis deńgeıi, suranysy, talaby jańa úlgini qalyptastyrýy qajet. Bul zertteý ýnıversıtetterine kóshý barysynda naqtylanatyn nárse dep oılaımyn.
Jalpy álemdik bilim salasynda zertteý ýnıversıtetteri jıi talqylanatyn salanyń biri. Mysaly, Zertteý ýnıversıtetteriniń qaýymdastyǵyn jáne Zertteý ýnıversıtetteriniń korporatsııasyn qurý, ortaq zańnamalyq bazany ázirleý, zııatkerlik quqyq máselesin sheshý, qarjylyq aǵyndy shoǵyrlandyrý ádisteri áli talqylanyp jatyr. Bular áli bir izge túspegen máseleler bolyp sanalady.
-Áńgimeńizge rahmet!