Zaıyrly memlekettegi dəstúrli din: Álemdik təjirıbe jəne Qazaqstan
Jalpy, memlekettiń zaıyrlylyq prıntsıpi memleket pen dinniń bir-birinen bólinýin basty orynǵa qoıa ma? Menińshe, bul pikir týdyratyn məsele, óıtkeni memlekettiń dinnen bólinýi shart emes. Qoǵam men dindi bir-birinen bólýdiń múmkin emes ekendigin eskerer bolsaq, memlekettiń dinı salada belsendi túrde retteýshi bolýy tıis ekendigi anyq kórinedi.
Osy məselede Túrikmenstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 11-babynda kórinis tapqan «Dinı birlestikter memleketten bólingen» degen oı shyndyqqa janasady. Dinniń qoǵamdaǵy alatyn orny men mańyzy qazirgi kúndegi zamanaýı elderdiń Konstıtýtsııalarynda «zaıyrly» uǵymynyń kórinis tabýyna təýeldi emes.
Məselen, kóptegen əlem elderiniń negizgi zańdarynda jəne tarıhı ótkenimiz bir TMD-daǵy Reseı, Ýkraına, Belarýs elderiniń Konstıtýtsııalarynda «zaıyrly memleket» uǵymy múldem kórsetilmegen. Memlekettiń dinnen bólinýi ekeýiniń arasyna qorǵan salýdy bildirmese kerek.
Óıtkeni, dinsiz – memleket, al memleketsiz – din joq. Din men memlekettiń túıiser jeri – eldiń tutastyǵy jəne qoǵamnyń aýyzbirshiligi men turaqtylyǵy. Sondyqtan, eki taraptyń ózara birigip əreket etetin keńistigin, onyń quqyqtyq tetikterin ýaqyt talabyna saı aıqyndap jəne jetildirip otyrýdyń mańyzy zor. Bul jerde myna ustanymdy eskerý kerek: memleket qoǵamdaǵy dinı birlestikterdi retteıtin óz shekarasynyń aýmaǵyn taryltpaýy kerek.
Eger oıymyzdy osy baǵytta tarqatar bolsaq, elimizdegi barlyq dinı birlestikterdiń quqyǵy birdeı jəne teń ekenin kóremiz. Bul, óz kezeginde, qaramaqaıshylyqty pikirlerge oryn beredi. Məselen, Qazaqstanda el turǵyndarynyń dinı senimderiniń basym bóligin quraıtyn ıslam jəne pravoslavıe dinderiniń úlesi 97 paıyzdy qurasa, elimizde tirkeýden ótip, óz qyzmetterin atqaryp otyrǵan basqa dinı birlestikterdiń barlyǵynyń alatyn úlesi nebəri 3-4 paıyzdy ǵana quraıdy eken.
Demek, elimizdegi dəstúrli din bolyp sanalatyn irgeli dinder men jańa dinı aǵymdardyń mərtebesi jəne olardyń memleket ómirinde alatyn orny birdeı bola almaıdy jəne olaı bolýy tıis te emes. Álemdik təjirıbede, biz úlgi tutatyn Batys elderiniń ózinde, memlekettiń dəstúrli dinı senimge qatynasta basymdyq beretin mysaldary kóp. Məselen, Norvegııa Konstıtýtsııasynyń 2- baby evangeldik lıýteran shirkeýin eldiń memlekettik dini retinde ornyqtyrady. Memleket shirkeýdiń barlyq shyǵyndaryn óz moınyna alady jəne osy eldegi barlyq balabaqshalar men mektepter zań boıynsha «Moral jəne hrıstıandyq tərbıe» pəninen sabaq ótkizýi tıis. Al, Norvegııanyń damyǵan el retinde demokratııalyq júıesi men jetistikterine eshkim shek keltirmesi anyq. Eger demokratııany adam jəne azamat quqy men bostandyǵy júzege asatyn saıası ınstıtýttar, normalar men qundylyqtar júıesi retinde alar bolsaq, senim bostandyǵy ıdeıasynyń onymen birge kórinetin egiz qundylyq ekenin kórer edik.
Degenmen, munda tarazynyń ekinshi basynda, kez kelgen memlekettiń óziniń san ǵasyrlyq ulttyq erekshelikteri men rýhanı jəne dinı keńistiginiń tuǵyryn quraıtyn qundylyqtaryn saqtap qalýǵa degen múddesi turatyny taǵy anyq. Al, Memleket jáne din degen múddege barlyǵymyz qurmetpen qaraýymyz kerek ekendigi talas týdyrmasy anyq. Bizdiń elimizde memlekettiń negizgi uıytqysy bolyp tabylatyn qazaq ultynyń san ǵasyrlardan beri ustanyp kele jatqan ıslam dinine qatysty prıntsıpti ustanymyn jasaqtaýdyń ózektiligi kún tərtibinde turǵan məsele bolatyn.
Məselen, TMD-daǵy kórshilerimiz Reseı Federatsııasynyń din týraly zańynda «Reseı tarıhyndaǵy, onyń qalyptasýy men damýyndaǵy pravoslavıeniń erekshe rólin moıyndaı otyryp» degen sózder naqty kórsetilgen bolsa, tili de, dini de bir Túrikmenstannyń din salasyn retteıtin zańynda «Túrikmenstannyń kóp ǵasyrlyq tarıhyndaǵy musylmandyqtyń erekshe rólin moıyndaı otyryp» degen ataly sózder taıǵa tańba basqandaı kórsetilgen.
Sondyqtan elimizdiń «Dinı qyzmet jəne dinı birlestikter týraly» jańa qabyldanǵan zańda qazaq halqynyń dəstúrli dinine qatynastaǵy memlekettiń ustanymy aıqyndaldy. Bul óte durys qadam, óıtkeni memleket, eń birinshiden, ózin quraýshy ulttyń tutastyǵyn qamtamasyz etip, onyń tarıhı sanasyn, salt-dəstúrleri men mədenıetin qorǵaýy jəne damýyna kómektesýi shart.
Meıram Imanbaev, ıslamtanýshy