Zań jobasy: Daryndy jastarǵa «Bolashaq» arqyly bakalavr deńgeıinde bilim alýǵa ruqsat beriledi
- Ashat myrza, bul zań jobasynda qazaq tilindegi qoldanystardy birizdendirýge baǵyttalǵan normalar bar eken. Áńgimeni sodan bastasaq...
- Zań jobasynda memlekettik tildiń tsıfrlyq ulttyq sózdik qoryn jasaý týraly arnaıy norma bar. Bul norma memlekettik tildi jasandy ıntellekttiń kúshimen damytýdy kózdeıdi. Chat GPT bar, «Alısa» bar, osynyń bári qazaq tilinde jaqsy jumys isteýi úshin birizdendirilgen sózdik qory, ıaǵnı, tildik aqparattyq júıe kerek. Birinshiden, ol aqysyz, ekinshiden, bárine qoljetimdi bolady. Meıli bıznesmen, meıli aýdarmashy bolsyn, kez kelgen azamat osy júıege kirip, ózine qajetti mátindi túzete, teksere alady. Qazir, mysaly, mańdaıshadaǵy mátinniń qazaqsha nusqasy qate aýdarylǵany týraly eskertý estip jatatyn mekemeler kóp. Tilimizdiń normasy týraly aqparattar tsıfrlyq resýrs arqyly bárine ońaı qoljetimdi bolmaǵandyqtan, ondaı olqylyqty júıeli túrde joıý múmkin bolmaı otyr. Biz usynyp otyrǵan aqparattyq júıe osy máseleni de sheshýge kómektesedi. Bul bir ǵana mysal. Tsıfrlyq sózdik qory qazaq tilin ómirdiń san qyrly salasynda qoldanýdyń nusqaýlyǵy bolady dep otyrmyz. Biz bul iste ózge elderdiń tájirıbesin de qaradyq. Mundaı tájirıbe Estonııada, Ońtústik Koreıada, Fınlıandııada, Reseıde de bar.
Qysqasy adamzat tsıfrlyq álemde ómir súrip jatqandyqtan qazaq tiliniń de tsıfrlyq sózdik qory kerek. Sózdik qor degen jekelegen sózder ǵana emes, sóz tirkesteri, termınder, ár sóz tirkesimdik órisi men emlesin, t.b. sózge qatysty tiltanymdyq bilimderdi qamtıtyn baza. Qazir de túrli sózdik, termınder tizimi bar. Biraq ortalyqtandyrylǵan júıe bolmaǵandyqtan, árkim óz deńgeıinde, qolda bar derekqorǵa súıenip, basqalarymen salystyra durysyn anyqtaı almaı qalady. Ortalyqtandyrylǵan memlekettik sózdik qor bolsa, qazaq tiliniń qoldanysynda birizdilik qalyptasar edi.
Jasandy ıntellektini damytý boıynsha Prezıdenttiń tapsyrmasynyń aıasynda aýqymdy jumys júrip jatyr. Ony bilesizder. Endi osy Sózdik qor jasaý ony qoljetimdi qylý jasandy ıntelektini qazaqsha sóıletýge yqpal etedi. Jasandy ıntellektini sóıletý bar sózderdi quıa salýmen shektelmeıdi. Adam ár sózdi qoldanylǵan ornyna, dybystalǵan yrǵaǵyna qaraı qandaı maǵynada aıtylyp turǵanyn túısigimen túsine alady. Jasandy ıntelektide ondaı túısik bolmaǵandyqtan ár sózge algorıtm jazylady. Mysaly bir sózdi 500 kontekste berýimiz kerek. Árbir sózdi yǵaıyna qaraı, ár kontekste bermeseń, algorıtmin engizbeseń, robot ony qalaı paıdalanatynyn bilmeıdi.
Sondyqtan bul - úlken jumys. Bul - jaı ǵana sózdik emes. Sondyqtan til úzdiksiz damyp otyrady desek, tsıfrlyq sózdik qorymyz da sonymen birge ilesip jetildirilip otyrýy kerek. Al uǵymnyń ózi zańda bolmasa, úzdiksiz jetilýine qarajat bólý qıyn.
- Ol sózdik qordy kim ázirleıdi, kim bekitedi?
- Aqparattyq júıeniń jumysyn júrgizetin quzyretti mekeme bolady. Ony Úkimet anyqtaıdy. Mysaly, biz Shaısultan Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵyn osy iske jaýapty etip bekitýdi usynyp otyrmyz. Esesine jańadan uıym qurýdyń qajeti bolmaıdy. Sondaı-aq, zańǵa «Qazaq tiliniń ulttyq korpýsy» degen túsinikti engizip jatyrmyz.
- Meniń bilýimshe, qazaq tiliniń tsıfrlyq korpýsyn qurý degen másele buǵan deıin de kóterildi. Endi sony zańǵa ákelýdiń qandaı qajettiligi bar?
- Ol másele zańda qarastyrylmaǵan edi. Jumys júıeli, úzdiksiz júrýi úshin zańǵa engizip, bekitip jatyrmyz. Tildiń túrli korpýstary bolady, mysaly, bir belgisi nemese avtory, taqyryby t.b. ereksheligi boıynsha jınaqtalǵan mátinderdiń arnaıy korpýstary bolady – dıalektologııalyq korpýs, aqyn-jazýshy mátinderi korpýsy, poetıkalyq korpýs, t.b. Sol sııaqty belgilenim qoıylǵany, qoıylmaǵany, belgilenimi tolyq nemese jartylaı jasalǵany bolady. Belgilenim degenimiz, korpýsqa alynǵan mátinderdi quraýshy árbir tildik birlikke nemese sol mátinderdiń ózine qatysty ǵylymı negizdelgen aqparat, ádette tildik birlikke qatysty aqparattar lıngvıstıkalyq , al mátinge qatystysy fılologııalyq jáne entsıklopedııalyq sıpatta bolady. Al tilldiń Ulttyq korpýsy degenimiz - aqıqat dúnıedegi tildiń barlyq kórinisin qamtıtyn, ıaǵnı qazaq tili qaı salada, janr, stılde qoldanylsa, sondaǵy mátinderdiń aýqymdy bazasynan turatyn, ári onyń qazirgi ǵana emes, tarıhı kezeńderdegi mátinderin de usyna alatyn resýrs. Jaı ǵana mátinderdiń elektrondy jınaǵyn usynyp qoımaı, sol mátindegi meılinshe kóp tildik birlikterge – dybystarǵa, sózderge, jalǵaý, jurnaqtarǵa, sóz tirkesteri men frazeologızmderge, maqal-mátelderge t.s.s. qatysty jan-jaqty lıngvıstıkalyq aqparat beretin, árbir mátinniń ózi boıynsha meılinshe tolyqqandy derekkóztanymdyq aqparatpen qamdanǵan,
alýan túrli suranysqa sáıkes izdeý júıesi bar aqyldy baza. Ony ǵylymı qaýymdastyq, ıaǵnı lıngvıstıkalyq ǵylymı orta jasaǵany abzal. Qazaq tiliniń ulttyq korpýsyn zańǵa engizgenimizdiń bir sebebi – osyndaı vırtýaldy keńistiktegi sapaly tiltanymdyq kontent jasaý isine salmaq berý, osy istiń úzdiksiz júrgizilýin qamdaýmen baılanysty boldy.
- Sonda Qazaq tiliniń ulttyq korpýsyn jasaý ǵalymdardyń eńbegin qajet eteni bolyp tur ǵoı?
- Árıne, sondyqtan zańda osy normaǵa qatysty memlekettik ǵylym saıasatyna jaýapty quzyrly organdy atap otyrmyz. Qazirgi kezde tilimizdiń túrli korpýstary jasalyp jatqany aıan, solardyń ishinde Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýy qazirgi jáne tarıhı kezeńdegi tilimizdiń túrli janry men stılindegi aýqymdy mátinder bazasy negizinde alýan túrli belgilenimi bar korpýs ázirlemeshisi bolyp otyr. Degenmen Qazaq tiliniń ulttyq korpýsy álde de tolyǵýy, tereńdeýi, jetilýi kerek dep oılaımyz.
- Birizdilik degennen shyǵady, zańda bul aqparattyq júıege qandaı da bir mártebe berile me?
- Bul ashyq aqparattyq júıe bolady. Bul ádistemelik qural, kómek, qoljetimdi resýrs retinde tildiń birizdilikke jetýdiń quraly bolmaq.
-Jaqsy. Daryndy balalardy qoldaý normalaryna oıyssaq. Bul normalardyń jańashyldyǵyn qandaı?
- Bul da óte mańyzdy. Qazirgi tańda sportshylarymyzdy, bir jaǵynan, Metsenattar, taǵy bir jaǵynan, memleket qoldap otyr. Qoǵamda halyqaralyq pán olımpıadalarynda jeńimpaz atanǵan bilimdi oqýshylardy da Olımpıada oıyndarynda jeńimpaz atanǵan sportshylar sııaqty qoldaý kerek degen pikir talaıdan beri aıtylyp júr. Bul baǵyttaǵy alǵashqy qadamdar jasalǵan de edi.
Prezıdenttiń tapsyrmasymen 2021 jyldan bastap halyqaralyq pán olımpıadalarynyń jeńimpazdary Qazaqstannyń kez kelgen oqý ornyna UBT-syz grantqa túse alatyn jaǵdaı jasaldy. Álemniń 100-200-ge jýyq memleketi qatysatyn, dúnıejúzi moıyndaǵan olımpıadalar engizilgen Oqý-aǵartý mınıstrliginiń tizimi bar. Sol tizimdegi olımpıada jeńimpazdaryna ǵana osyndaı qoldaý kórsetiledi. Óıtkeni, dúnıejúzilik bolǵanymen, aýqymy tar, básekesi sonshalyq úlken emes bilim saıystary bar. Olar mınıstrlik tizimine enbegen. Mınıstrlik tizimindegi olımpıadalardyń jeńimpazdaryna bir ret 5 mln teńge syıaqy berý máselesi de jolǵa qoıyldy. Bul jolǵy zań jobasynda biz usynyp otyrǵan normalar osy qoldaý sharalarynyń logıkalyq jalǵasy desek bolady.
Naqtyraq aıtsaq, halyqaralyq olımpıadalarda ǵana emes, ǵylym saıystarynda da jeńimpaz atanǵan daryndy jastarǵa dál osyndaı qoldaý kórsetýdi usynyp otyrmyz. Mysaly, robot tehnıkasy salasynda úsh márte álemdi moıyndatqan jastar bar. Solarǵa pán olımpıadalarynyń jeńimpazdaryna kórsetilgendeı laıyqty qoldaý jasaýǵa qazirgi zań múmkindik bermeıdi. Osy qaıshylyqty joıýdy usynyp otyrmyz. ıAǵnı halyqaralyq, álem moıyndaǵan ǵylym saıystarynyń jeńimpazdary da halyqaralyq pán olımpıadalarynyń jeńimpazy sııaqty memleketten qoldaý alýy múmkin bolmaq.
- Zańda sporttaǵy olımpıada jeńimpazdarymen birdeı marapattaý jaǵy nege qarastyrylmaǵan? Solarǵa tólenetin júlde qoryn qaıta baǵyttaýdy nege usynbaı otyrsyzdar?
- Birinshiden, bir salanyń bıýdjetin ekinshi salaǵa berý múmkin emes.
Ekinshiden, biz «Bolashaq» baǵdarlamasynyń aıasyn keńeıtýdi usynyp jatyrmyz. Qazir «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha tek magıstratýra jáne doktorantýra deńgeıinde ǵana bilim alýǵa bolady. Biz soǵan bakalavrıatty da qosyp otyrmyz. Biraq ol bárine emes, tek daryndy; ıaǵnı arnaıy tizimge kirgen, tańylǵan, bedeldi degen halyqaralyq olımpıadada nemese ǵylymı saıysta jeńimpaz atanǵan talapker, óz baǵyty boıynsha ári qaraı bilim alamyn dese, oǵan «Bolashaq» baǵdarlamasy» aıasynda shetelde memleket esebinen joǵary bilim alýǵa múmkindik beriledi. Óıtkeni halyqaralyq deńgeıde kózge túsken balalarymyzdy álemniń úzdik oqý oryndary ózderine baýrap áketip jatyr. Al memleket ol balaǵa balabaqshadan bastap mektep bitirgenge deıin ınvestıtsııa salyp keldi ǵoı. Bir jaǵynan qarasań, daryndy jastarymyzdy sheteldiń ozyq oqý oryndaryna óz esebimizden daıyndap berip jatqan sııaqtymyz. Ol balalar «Bolashaq» arqyly bakalavr dárejesinde bilim alǵannan keıin keminde 3 jyl boıy Qazaqstanda jumys isteýge mindetteledi.