XV ǵasyrda jazylǵan «Shıpagerlik baıan» eńbeginiń qupııasy áli ashylmaı otyr
Al Túrki nemese qazaq ǵalymdarynyń sońǵy zertteý eńbekterinde jazylǵandaı, bizdiń de bul kóshtiń bel ortasynan eshqashanda qalyp kórmegenimizdi, adamzat qundylyqtary esepteletin óreli mádenıettiń birazyn batys jurtyna biz syılaǵanymyzdy kóldeneń tartyp júrmiz. Qysqasy biz kimnen kem bolǵan edik deımiz endi.
Táýelsizdik tańy atqan alǵashqy kúnderden bastap ultymyzdyń asyl jaýharlaryn aldymen ózimiz tanyp, bilýimizge týra keldi. Osy úrdispen talaı dúnıemiz túgendeldi. Tarıhymyz jańasha qalyppen hattalyp, umyt bolǵan salt-dástúrimiz tolyǵyp, túrlendi. Árıne, halyq qazynasy mol, ony qaza tússe ǵana arshylady. Sol dástúrli mádenıettiń ashylmaǵan qyrlarynyń biri - qazaq halqynyń dástúrli medıtsınasy.
Qazaq medıtsınasy - qazaq emshiligi nemese qazaq shıpagerligi dep atalyp keledi. Qoǵamda «halyq emshiligi» dese úrke qaraıtyn, ony baqsy, balger, kóripkel dep qabyldaıtyn kózqaras búginde saqtalyp otyr. Al, anyǵynda halyq shıpagerligi osy zamanǵy medıtsına qalptasqanǵa deıin, ǵasyrlar boıy ultymyzdyń ósip-ónýine ózindik yqpalyn tıgizip keldi. Súıte tura osy ýaqyttarǵa deıin tolyq tarıhy jazylmaǵan, zerttelip, bir izdilenbegen ulttyq mádenıettiń qabyrǵaly, mańyzdy bir salasy halyqtyń osy emshilik óneri.
Elbasynyń Qazaqstan halqyna arnalǵan dástúrli joldaýlarynda el azamattarynyń densaýlyq sapasyn kóterýdi basty maqsat etip alǵa qoıyp otyratyny belgili. Osy maqsatqa jetý úshin túrli aýqymdy sharalardy jolǵa qoıý qajet. Sol qadamdardyń biri retinde qazaq medıtsınasyn alǵa ilgerletý isin qolǵa alǵan oryndy bolar edi. Ulttyń densaýlyq sapasyn kóterýdiń týra joly, sol ulttyń uzaq synnan ótken ulttyq medıtsınasyn damytyp, paıdalaný. Ony ǵylymı aınalymǵa túsirip, qazirgi medıtsına salasynyń jetistikterimen úılestirip, tolyqtyryp, jetildire tússek bereri mol bolmaq.
Álemdik órkenıette densaýlyqty saqtaý jónindegi kóptegen málimetter bizge Shyǵystyń, Mysyrdyń, Qytaıdyń, Grektiń, Tıbettiń, Izraıldiń, Lıvannyń ejelgi qoljazbalary (papırýstar) arqyly jetti. Ejelgi kezdiń Gıppokrat, Arıstotel, Ibn Sına (Avıtsenna), Kornelıı Tsels, Ál-Farabı sııaqty ǵalym-fılosoftary densaýlyq saqtaýdyń tásilderin zerttegen. Bylaısha aıtqanda óz halqynyń dástúrli medıtsınasyn jolǵa qoıǵan álem tanyǵan elder men ejelgi medıtsınalyq qundy eńbekter jazyp, tarıhta atyn qaldyrǵan tulǵalar osylar. Desede, dúnıedegi barsha halyqtar ózine tán dástúrli halyq emshiligin shama-sharqynsha damytyp, saqtap otyrǵan. Solardyń ishinde qazaqtyń dástúrli medıtsınasy da bar. Búginge jetken tarıhı derekter men halyq arasyndaǵy dástúrli ónerdi, urpaqtar sabaqtastyǵyn úzbeı jalǵap, boıyna darytqan emshilerimizdiń ılanymdy, júıeli, ǵylymı emdik ádis-tásilderine qarap qazaqtyń dástúrli medıtsınasynyń da shoqtyǵy bıik, basqalardan qalysa qoımaıtyndyǵyn ańǵaramyz.
Qazaq medıtsınasynyń túp kitaby dep 15 ǵasyrda jazylǵan ǵulama shıpager Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń «Shıpagerlik baıan» atty medıtsınalyq entsıklopedııasyn ataýǵa bolady. Óteıboıdaq Tileýqabyluly - 1388-1478 jyldar aralyǵynda ómir súrgen. Ǵalym «Shıpagerlik baıan» kitabyn Jánibek hannyń tapsyrýy boıynsha 70 jasynda jaza bastap, Jánibek han dúnıe salǵan 1473 jyly, 85 jasynda kitapty jazyp bitirgeni jóninde derek qaldyrǵan. Sondaı-aq Óteıboıdaqtyń 90 jasqa jaqyndap dúnıe salǵany jóninde de málimet bar. «Shıpagerlik baıan» kitabynda ósimdikten alynatyn 728 túrli, jan-janýarlardan alynatyn 318 túrli, metall-metalloıdtardan túziletin 318 túrli shıpalyq qasıeti bar dárilerdiń ataýy, 500-ge tarta anatomııalyq ataýlardyń keltirilýi, bul eńbektiń tarıhı-etnografııalyq mán-mańyzynyń erekshe ekenin bildiredi. Atalmysh kitap osy ýaqyttarǵa deıin ǵalymnyń Qytaı elinde turatyn urpaqtarynyń qolynda saqtalyp keldi. Kitaptyń tozyp, búlinbeýi úshin ony jańalap kóshirip otyrý urpaqtarǵa amanattalǵan eken. Sondyqtan qundy jádiger talaı ǵasyrdy aýnatyp bizdiń qolymyzǵa jetip otyr. 1968 jyly «Shıpagerlik baıandy» jetinshi ret Nurtaı Túmenbaıuly kóshirdi. Budan keıin 1994 jyly arab árpimen Úrimjide, 1996 jyly Almatyda «Jalyn» baspasynda qazaq tilinde basylyp shyqty. Qytaı úkimeti kitaptyń qundylyǵyn baǵalap, 1997 jyly «Memlekettik birinshi kitap» degen syılyqpen marapattady. Qytaıda Óteıboıdaqtyń murasyn zertteý úshin 2 memlekettik medıtsına ortalyǵy quryldy. 2002 jyly Qazaqstan halyq emshiler qaýymdastyǵy Óteıboıdaqtyń jerlengen jeri Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyń Shálkóde jaılaýyndaǵy Aıqaıtas bókterine arnaıy qulpytas ornatqan. Almaty qalasyndaǵy bir kóshege aty berildi. Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń «Shıpagerlik baıan» eńbegi áli de júıeli zertteýdi qajet etip otyr. Kitaptyń syry tolyqqandy áli ashylǵan joq, ishindegi mol qazyna júıeli zerttelip, ǵylymı aınalymǵa túsip el ıgiligi úshin paıdaǵa asyrýdy qajet etip otyr. Tipten álemge maqtanyshpen jarııa etetin tustary da jeterlik. Shıpager Óteıboıdaq «sheshekke» vaktsına egýdi aǵylshyn zertteýshisi Edýard Jennerden (1796) 360 jyl buryn qoldanǵany jáne álemdik ǵylymda adamnyń qan aınalymy, júrek pen mı qyzmetterine tujyrymdamalardy Da Vınchı, V. Garveı, Galıleı ashty dep kelse, al Óteıboıdaq babamyz olardan bir ǵasyrǵa jýyq buryn dalalyq zerthanasynda, soǵystarda ólgen jaý áskerleriniń múrdesin borshalap, sondaı-aq, janýarlardyń denesine tájirıbe jasaǵany shıpagerdiń eńbeginde baıandalady.
Qazirgi kúni Qazaqstanda qazaq medıtsınasyn damytýǵa tek jekelegen qoǵamdyq uıymdar ǵana atsalysyp júr. Memlekettiń tikeleı qoldaýy men naqtyly josparly jumys kestesi áli jasalmaı otyr. Al, bir qýantarlyǵy, Qytaı elinde turyp jatqan qandastarymyzdyń sátti qadamdary qazaq dástúrli medıtsınasynyń kóshin alǵa jyljytýǵa septigin tıgizip keledi. Olar, 1980 jyldary Qytaıdyń Altaı qalasynda Qazaq medıtsınasyn damytyp, praktıkalyq turǵydan qoldanysqa engizý úshin «Qazaq emhanasyn» ashty. 2008 jyly Altaıdaǵy medıtsınalyq kolledjde Qazaq medıtsınasy fakýlteti jumys isteı bastady. 2011 jyly Úrimjide Shyńjań medıtsına ýnıversıteti janynan Qazaq medıtsınasy kafedrasy ashylyp, Qazaq medıtsınasynyń joǵary bilimdi mamandaryn daıarlap shyǵý múmkindigine qol jetkizdi. Ulttyń densaýlyǵy - memleketimizdiń bolashaǵy. Endeshe, qazaqtyń dástúrli medıtsınasynyń bolashaǵy - qazaqtyń bolashaǵy bolmaq! Sondyqtan da jurt mereıi ósken, el eńsesi kóterilgen búgingi kúni alar asýymyz budanda zor bolýǵa tıisti.
Baqytjol Kákeshuly