«Úı ishi ala bolsa, kerege basy pəle bolady». Ultymyzdyń otbasylyq qundylyqtary
«Úı ishi ala bolsa, kerege basy pəle bolady» dep, otbasy ishindegi alalyqty, alaýyzdyqty, urys-keris pen berekesizdikti, adamdyq qasıetke jat jaman qylyqtardy qatty shenep, januıany jaqsy ustap, ulaǵatty urpaq ósirip, óz otbasy arqyly tutas qoǵamǵa úlgi-ónege kórsetip otyrýǵa erekshe kúsh salǵan. Sondaı-aq «bı bolmasań bı bolma, bı túsetin úı bol» dep, el-jurtqa syıly, qonaqtarǵa jaıly otbasy quryp, ul-qyzdaryn adamgershilikti ardaqtap, erterek bas qurap, ulaǵatty ul, tərbıeli qyz ósirýge jetelep otyrǵan. Bul kózqaras urpaqtardy januıany ardaqtap, tatý-tətti, úlgi-ónegeli otbasy qurýǵa baýlıdy. Adamdardy adaldyqqa, aqkóńildilikke, izgilikke jetelep, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik jəne boryshtylyq sezimin kúsheıtedi
Týystyq qarym-qatynas tərbıesi
Qazaq halqy «otbasyna meıirli, týys-týǵandaryna janashyr adam – eń izgi nıetti adam», «jylasýǵa jaqyn jaqsy, syılasýǵa jat jaqsy» dep, qıyn-qystaý kezderde bir-birine súıeý bolyp, qaıǵy-qasiretti bólisip kóteriser, qýanyshyńa ortaqtasyp, mereıińdi tasytar týystyqty óte joǵary baǵalap, mal-dúnıe, ataq-dańq úshin týys bolyp, paıdasy, jaqsylyǵy tımeıtindeı bolsa, týystyqtan qashyp, at boılaryn aýlaqqa salyp, tipti, týystyq qatynasyn úzip, týystyqtan bezgen, torqaly toı, topyraqty ólimde bir jerden tabylmaǵan týystardy adamgershilikten shyqqan arsyz, uıatsyz, dep qaraıdy.
Bul tərbıede ər otbasy «týystyq jaqyndyq otbasynan bastalady» dep, barlyq jaǵdaıda jaqsylyq jasap, qaıyr-meıir baǵyshtaýdy óz otbasynan bastaýdy, odan asyp jatsa, jaqyn týystaryna, el-jurt, aýyl-aımaǵyna baǵyshtaýdaı alys-beris, barys- kelistiń jón-josyǵyn úıretedi. Sondaı-aq, urpaqtaryn aǵa-baýyr, əpke-qaryndas, týys-týǵandarymen etene aralasyp, bir-birine meıir-shapaǵatty, tatý-tətti týystyq qarym-qatynas ornatyp, kúlli adam balasyn óz týysyndaı súıýdi qarshadaılarynan qulaqtaryna quıyp, kókirekterine uıalatýǵa kúsh salady. Týystar arasynda urys-keris týdyryp, bir-birine qol jəne til tıgizip, kek saqtap, týystyq baılanysty úzýdi tasbaýyrlyq, pasyqtyq dep qarasa, týystar arasynda seniki, meniki dep esepteskendi, qııanatty, obyrlyqty, ańdysyp, arbasqandy, jaqyn týystary qaraly, kóńili jaraly bolyp otyrǵan kezde toı jasap, saýyq quryp məre-səre bolýdy uıatsyzdyq, kórgensizdik dep esepteıdi.
Qazaq halqy kisilik qarym-qatynasta ataq-dańq pen shen-shekpenge emes, adamgershilik pen jol-júıege boı uratyndyqtan, qoǵamdyq qa-rym-qatynasta, əsirese, týystar arasyndaǵy qarym-qatynasta, eń aldymen, ata-anaǵa, odan soń úlkenderge jol berip, syı-qurmet kórsetedi. Alaıda, «alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal baryp sə lem beripti» dep, alystan kelgen adamnyń joly úlken bolady. Ədette, jasy kishi adamdar, balalar ata-analary men aqsaqaldary otyrǵan ortada qansha bilgir, danyshpan, qandaı mansapty, baıbolsada ədepten ozyp, sózge albaty qystyrylmaıdy. Tek úl ke derdiń ruqsatymen tilegi boıynsha ǵana əńgimege aralasýyna bolady. «Ata tu ryp ul sóılegennen, sheshe turyp qyz sóılegennen bez» dep, ata-ana men aqsaqaldar aldynda bilermensigen, shen-shekpenin buldaǵan adamdy «tərbıesiz, teksiz, kórgensiz» dep qatty jek kóredi. Tipti, ata-ana tilin almaǵan, bilgenin istegen urpaqty «azǵyn, buzyq» dep qaraǵan.
Qazaq saltynda ədette, otbasyn əke, odan keıin sheshe basqarady. Al əke ólse, otbasyn basqarýǵa sheshe jaýapty bolady. Eger əke-sheshe birdeı qaıtys bolsa, onda qalǵan bala-shaǵaǵa úlken jaǵynan bas-kóz bolý jaýapkerligi əkeleriniń aǵa-inileri men úlken-kishi sheshe le ri ne túsedi de, naqty ister men kúndelikti otbasyn basqarý úlken ulǵa nemese úlken qyzǵa, olar bolmasa, odan keıingilerge júktelip otyrady.
Qalyptasqan dəstúr boıynsha, aýyldaǵy keleli ister aýyl aqsaqaldary men bılerdiń jəne úlken kisilerdiń aqyl-keńesi men rızalyǵy boıynsha isteledi. Ərkimniń óz bilgeninshe ketýine jol qoıylmaıdy. Yntymaq pen bereke-birlikke zııandy ister qatań shekteledi. Eshqashan aqsaqaldardyń, bılerdiń, úlkenderdiń aqyl-keńesin buzyp, sózin toıtaryp, desin qaıtarmaıdy, ıaǵnı, ata-ana tilin almaǵan, bilikti kisilerdiń sózine qulaq salmaǵan adamdy «basbuzar, buzyq, aqyl syz» dep, aýyl-aımaq bolyp qatty jek kóredi. Sondyqtan da ər otbasy óz perzentterine qarshadaılarynan týystyq qarym-qatynas joldaryn egjeı-tegjeıli uǵyndyryp, ata-balalyq, úlken-kishilik paryqty bilmeıtin ədepsiz, tərtipsiz, kórgensiz urpaq atanýdan aýlaq bolýǵa baýlyp otyrǵan.
Ata-əjeler men bala jəne nemere-shóbereler qarym-qatynasy
Qazaq saltynda ata bolǵan kisilerge óz otbasynda da, ózge jerlerde de «aqsaqal» dep, tórdiń tóbesinen oryn beredi. Onyń aldyn kesip ótýge, sózin buzýǵa, aıtqanynan bas tartýǵa bolmaıdy. Onyń aıtqany – balashaǵalary men nemere-shóberelerine, tipti, búkil aýyl úshin hatqa jazylmaǵan zań. Ony oryndaý – urpaqtarǵa paryz. Sebebi, atalar otbasy men aýyly, tipti, bir taıpa eldiń uıtqysy, aqylshysy, batagóıi, sondyqtan atany qurmetteý, qadirleý – onyń balalary men nemere-shóberelerine, sondaı-aq, búkil aýyl adamdaryna min det. Tip-ti, aqsaqaldy qarııalary bar elge kelgen qonaqtar olarǵa səlem berip, batalaryn alýdy ózderiniń azamattyq boryshtary sanaǵan.
Əjeler – otbasy men aýyl-aımaǵynyń, el-jurtynyń baı-baqytty, tatý-tətti, qam-qaıǵysyz ótýin tileıtin tileýqory, eliniń bútindigin, halqynyń amandyǵyn ańsaıtyn qormal anasy; ana tili men halyqtyq salt-dəstúrdiń qaımaǵyn buzbaı saqtap, ulaǵatty uldary men kórgendi qyzdaryna úlgi-ónege kórsetetin ulttyq salt-dəstúr men ónegeniń asyl qoımasy.
Əjelerge uly men kelini, nemereleri men shóbereleri, tipti, búkil aýyldaǵy úlken-kishi qurmet kórsetip, aıtqanyn eki etpeı oryndaý shart. Bulda jazylmaǵan zań. Qazaq saltynda, ata-anaǵa qarsy shyǵý Jaratýshyǵa qarsy shyqqanmen birdeı aýyr kúná esepteledi.
Ata-ana men balalar qarym-qatynasy
Qazaq halqy ata-ana urpaqtyń jaratýshysy, jaryq dúnıege əkelýshisi, sondaı-aq, perzentterdiń jaqsy-jaman bolýynyń obal-saýabyn kóterýshi jaýapkeri dep qaraıdy. «Balasy buzyqtyń ata-anasy túzik bolmaıdy» dep esepteıdi. Sondyqtan da ərbir ata-ananyń perzentterin shyr etip jerge túskennen bastap jaqsy baǵyp-qaǵyp, saý deneli, izgi nıetti, adal, adamgershilikti etip jaqsy tərbıelep, jastaı oqytyp, óner-bilim úıretip, eseıgen soń, óz súıgenderimen úılendirip qoıý – ata-analyq jəne adamdyq paryzy esepteledi.
Bala – ata-ananyń izbasary, adamzat qoǵamynyń jalǵastyrýshysy. Sondyqtan, bala ata-ana aldynda məńgi shəkirt, məńgi qolǵanat. Sol sebepti, ərbir urpaqtyń es bilip, etek jıǵannan bastap, ata-anasy kóz jumǵansha olardyń aıtqanyn eki etpeı oryndap, tapsyrǵanyn qalt jibermeı atqaryp, qartaıǵanda qabaq shytpaı baǵyp-qaǵyp, kútip rızalyǵyn alý – bas tartýǵa bolmaıtyn perzenttik boryshy, ıaǵnı, ata-ana men balanyń baılanysy – tərbıeleý men tər bıelenýdiń, baǵyp-qaǵý men baǵylyp-qaǵylýdyń, basqarý men boısunýdyń, bu ıyrý men atqarýdyń, aıtý men oryndaýdyń qatynasy. Sondyqtan, bala ata-ananyń barlyq qyzmetine əzir turýy, aıtqanyn eki etpeı oryndaýy, ata-anasy qartaıǵanda zekimeı, renjimeı, qabaq shytpaı baǵyp-qaǵýǵa jaýapty bolýy shart.
Qazaq uǵymynda ata-anany renjitý, qabaq shytý, til jəne qol tıgizý, aıtqanyna kónbeý – buzaqylyq, az ǵyndyq, tipti, keshirilmes aýyr qylmys sanalady.
Aǵa-ini, apa-sińliler qarym-qatynasy
Aǵa-ini, apa-sińliler qarym-qatynasy – tonnyń ishki baýyndaı erekshe tyǵyz, aşy-tuşyny teń tatyp, bir-biriniń jaqsylyǵyna súıinip, jamandyǵyna kúıinetin, tirisinde syılasyp, ólisinde jylasatyn, kishileri úlkenderin qadirlep, qurmettep, aqyryn-qatty aıtqannyń bə rin kóteretin, úlkenderi kishilerine aqyl-keńes berip, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, ózara alyp-bermese de, baryp-kelmese de bereke-birlik jasap, məńgi qol úzispeıtin qatynas.
Týystyq qarym-qatynas saltynda aǵa men əpke (apa) – ózderinen keıingi ini, sińlilerine ata-anadan keıingi basshy əri ustaz. Qınalǵanda, sharshap-shaldyqqanda súıeý bolatyn, qısaıǵanda basyn súıeıtin bas qalqa. Al, ini-qaryndastar bolsa – aǵa-əpkeleriniń izbasarlary, qolǵanattary, sharshap-shaldyqqanda qol artar súıenishteri, sondaı-aq, qýanyshty, kóńildi sətterde qushaqtap, moıyndaryna asylatyn tynys-tirekteri.
«Aǵasy bardyń – jaǵasy bar, inisi bardyń – tynysy bar» dep bilgen aǵa-əpke, ini-qaryndastar bir-birine tynys, súıenish, tirek bolyp, adamdyq ómirdi tatý-tətti, mən-maǵynaly ótkizedi.
Qazaqtyń týystyq qarym-qatynas saltynda bir úıdiń úlkeni (úlken balasy) ata-anadan keıingi uıtqysy sanalady da, ol ata-anasy bolmaǵan jaǵdaıda otbasyna ıe bolyp, barlyq jumysty basqarýǵa jaýapty bolady. Іni-qaryndastary oǵan shartsyz boısunyp, aqyl-keńesi boıynsha isteıdi. Úlkenderin syılap, aıtqan sózinen shyqpaıdy. Aǵa-əpkeler de ini-qaryndastaryna orynsyz qojańdamaıdy, qaıta olardy aıalap, əlpeshtep, qoldaryna túsken eń jaqsy, eń baǵaly nərselerin syılap, aǵalyq qamqorlyq, janashyrlyq kómek kórsetip otyrýdy ini-qaryndastary aldynda óteýge tıisti aǵa-əpkelik paryzdary sanaıdy.
Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kitabyna negizdelip daıyndaldy.