Ýtılızatsııalyq alymǵa túpkilikti tyıym salý kerek – Májilis depýtaty
Májilis depýtaty Qaırat Balabıevtiń el ekonomıkasyndaǵy qıyndyqtardy eńserýdiń joldaryn nusqaǵan maqalasynda osy máselelerge qatysty paıymyn aıtady. Sony oqyrman nazaryna yqshamdap usyndyq.
***
Kúshti Prezıdent, yqpaldy Parlament, qýatty memleket - halyq únine qulaq asatyn, esep beretin Úkimettiń iskerligimen qalyptasady. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Úkimetke shıkizattyq emes orta kásiporyndarǵa arnalǵan eksporttyq akseleratsııa baǵdarlamasyn iske asyryp, 2025 jylǵa qaraı shaǵyn jáne orta bıznestiń jalpy ishki ónimdegi úlesin 35 paıyzǵa jetkizýdi tapsyrdy. Bul iste ósý joq emes bar, shıkilikter de jeterlik.
Táýelsizdiktiń 33 jylynda ekonomıkany damytýǵa salynǵan kapıtal nege óz jemisin bermedi? Onyń bir sebebin ınnovatsııalyq ındýstrııalandyrý baǵdarlamasynyń kózboıaýshylyqpen júrgizilgenimen baılanystyrýǵa bolady.
Jylyna 67 myń planshet, 40 myń kompıýter, 43 myń monıtor shyǵarady degen «Caspiy Electronic» zaýyty qaıda? 40 myńdaı kólik qurastyrady degen «Tulpar» avtokólik zaýyty, «Qaztehmash» zaýyty, jylyna 100 myń tonna myrysh óndiredi degen Balqash myrysh zaýyty, «KazSat-1» jerserigi, Shymkenttegi 19,3 mln dollarǵa salynǵan «ıÝteks» maqta óńdeý zaýyty, 88,6 mln dollar jumsalǵan «Bıohım» kásiporny. Bulardyń kóbi ashylmaı jatyp jabylyp jatty.
Osy jobalardyń bári is júzinde jumys istep, jańadan bıznes ashyla bergende qazir elimizdiń ekonomıkasy birshama jaqsaratyn edi. Qumǵa sińgen bıýdjettiń qyrýar qarjysy áli de jelge ushyp jatqan jaıy bar. Qansha respýblıkalyq baǵdarlama qabyldansa da áli kúnge aýyzsýsyz otyrǵan aýyldar osynyń dáleli. Aýyl demekshi, zeınetaqy qorynan alynǵan trıllıondardyń aýyl sharýashylyǵynyń ıgiligine baǵyttalǵany ras bolsa, sharýa sharyqtaýdyń ornyna nege shatqaıaqtap tur?
Ol qarjy qashan qaıtady? Ekinshi deńgeıli bankterdi saýyqtyrýǵa berilgen qarajat ta qaıtpady. Bankter memleket usynǵan mańyzdy jobalarǵa demeýshilik tanytýy tıis. Elimizdiń bıznesin qoldaýǵa 42 mlrd dollar kerek eken. Prezıdent aıtqandaı, bankter aınalymsyz jatqan aktıvterdi osy maqsatqa paıdalaný kerek.
Mobıldi aýdarymdar týraly birer sóz. 300 aýdarymnan asqan adamdy kásipkerliktiń táýekel tobyna qosýǵa asyqpaý kerek. Eger adamnyń aılyq tabysy 3-4 mıllıonnan assa, oılanyp kórýge bolady. Óıtkeni buqaranyń arasynda kirisi az, shyǵyny kóp turǵyndar kóp.
Páterdiń bir sharshy metri 350-600 myń teńgeniń arasynda qubylyp turǵan kezeńde kóliktiń nesıesi men turmystyq nesıelerdi tóseýge, iship-jem men kıim-keshekke, balalardyń oqý aqysyna 2 mln teńge kiristiń ózi jetpeı qalady.
Halyq mobıldi aýdarymdardy tekserýge de, jappaı deklaratsııa tapsyrýǵa da úzildi-kesildi qarsy. Shynyn qýǵanda, bul ıdeıanyń ózi durys emes. Sebebi halyqtyń tapqan tıyn-tebenin tekserý kóleńkeli bıznesti jaryqqa shyǵara almaıdy. Prezıdent aıtqandaı salyq júıesin halyqqa da, bızneske de tıimdi etip jetildirip, bıýdjetke kiris túsirýdiń basqa tásilderin tapqan jón. Jurtshylyqqa balyq aýlaıtyn qarmaq berý kerek.
Elimiz energııa óndirisi jóninen álemde 34 orynda tur. Al, qýat kózin óndirýde kósh basyndaǵy memleketter energetıkalyq resýrstaryn jekemenshik pen monopolııaǵa bermeıdi. Memleket menshiginde ustap, strategııalyq mańyzdy másele retinde qaraıdy. Sebebi, elektr energııasyn qajet etpeıtin sala joq.
Ózderińizge belgili Parlamentte jylý energetıkasy týraly zań qaıta qaralyp jatyr. Prezıdent óz joldaýlarynda deldaldar men monopolııany joıýdy eskertken edi. Alaıda, energetıka salasynda deldaldar joıylǵanymen, onyń ornyn monopolıster basty. Aıtarlyqtaı esh nárse ózgermedi. Qazir, monopolıster oıyna kelgen tarıfti ózderi belgilep, jaryq baǵasyn ósirip jatyr.
Shymkentte osyndaı jaǵdaı bolyp jatyr. Negizsiz kóterilgen tarıftiń kesirinen birqatar kásipkerler bıznesten bas tarta bastady. Onyń ishinde «Azala-tekstıl» sııaqty toqyma-tigin kásiporny da bar. Erkin ekonomıkalyq aımaqtarda jumys istep turǵan zaýyt, fabrıkalarǵa da qaýip tónip tur.
Elektr qýaty men sýdyń, tabıǵı gazdyń tarıfi kóterilgen saıyn, ınflıatsııa óse beredi. Bul kásipkerlerge de, turǵyndarǵa da tıimsiz. Áýpirimmen qaıta jandanǵan Kentaýdaǵy ken baıytý kombınaty da elektr energııasynyń qymbattaýy saldarynan jabylǵaly tur.
Sondyqtan Energetıka mınıstrligi, Monopolııany retteý agenttigi Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes monopolııanyń memlekettik saıasatqa qarsy kelýine jol bermeýi kerek. Bálkim, bizge energetıka salasyn túgeldeı memleket balansyna qaıtaryp alatyn ýaqyt jetken bolar...
Temirjol jelisin jekemenshikten qaıtaryp, strategııalyq mańyz berý kerek. Temir jol arqyly túrli júk pen taýar tasymaldanady. Kóptegen temirjol jelisi jekemenshikke ótip ketkendikten, qalalarǵa júk jetkizýde qıyndyqtar týyndap jatqan jaıy bar.
Qazir Kentaýdaǵy ekskavator zaýyty men tigin fabrıkasynyń jaı-kúıi aıanyshty. Shymkenttegi «Fosfor» zaýyty men shulyq toqıtyn jáne áıgili «Voshod» fabrıkalary da memlekettik qoldaý kútedi. Aspandaǵy aıǵa qol sozbaı, qol astynda toqtap turǵan óndiristerdi órkendetý arqyly da ekonomıkany birshama alǵa ilgeriletýge bolady.
Jańa jobalardy bastaýǵa jáne eski nysandardy jańǵyrtýǵa ekinshi deńgeıli bankterdegi 2,3 trıllıon teńgelik aktıvterdi paıdalaný tıimdi. Prezıdent qozǵalyssyz jatqan aktıvterdi bıznesti qarjylandyrýǵa baǵyttaýǵa shaqyrǵanyn umytpaıyq. Túptep kelgende bankter osy eldiń azamattarynyń arqasynda ósim esebinen tabys taýyp jatyr emes pe? Qashanǵy munaı men qazba baılyqqa ıek artamyz?
Jumyssyzdyqtyń kóptigi men jumys oryndarynyń azdyǵynan Dúnıejúzilik saýda uıymy qoıǵan talaptarǵa jaýap bere almaı otyrmyz. Sol sııaqty Prezıdent usynǵan 10 ulttyq jobany júzege asyrmaq turmaq, qarjylandyra da almadyq. Jumys oryndary kóp bolsa, jumyssyzdardyń sany azaıyp, salyq arqyly bıýdjetke túsim kóbeıe túsedi.
Al qazir tek salyq pen aıyppulmen, qymbatshylyqpen halyqtyń qaltasyn qaqqannan basqa eshnárse óndirip jatqan joqpyz. Tapqan-taıanǵanyn ınflıatsııa azdaı, aıyppul arqalap tıtyqtap jatsa buqara ashýǵa býlyqpaı qaıtsin?
Aýylǵa barsaq kúńkil men burqyldan artyq áńgime estimeımiz. Álbette árkim az da bolsa tapqanynyń jemisin jegisi keledi. 2025 jylǵa deıin shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesin 35 paıyzǵa artyryp, 4 mln adamdy jumyspen qatý úshin 2 myń jumysshy eńbek etetin 2 myń kásiporyn ashý kerek. Sonda Prezıdent nusqaǵan mindetter oryndalady.
Al, qazirgideı atústi júrispen mejege jetý ekitalaı. Úkimet bul baǵytta shuǵyl sharalar qabyldap, jedel iske kirisýi kerek. Kúltóbeniń basynda kúnde keńes ótkizgennen óris keńeımedi. Prezıdent Parlamentke senim artqandyqtan, Úkimet pen atqarýshy bılik tarapynan árbir tapsyrmanyń tııanaqty ári naqty oryndalǵanyn qalaımyz.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi jeńildetilgen lızıng baǵdarlamasy boıynsha 60 mlrd teńge bólgenin, 2022 jyly kúzgi jıyn-terim kezinde 872 fermerdiń lızınge 1053 tehnıka satyp alǵanyn aıtty.
Alaıda, júzdegen sharýalardan talap-tilekter tolastar emes. Olar jeńildetilgen lızıngke qol jetkize almaı júr. Tehnıka óte qymbat. Sebebi, Qazaqstanda ýtılızatsııalyq alym quny 7 800 dollardan asyp ketti.
Bıylǵy derek boıynsha bir traktorǵa ýtılalym 370 myńnan 7,4 mln teńge, al, kombaın úshin 1,6 mln-nan 8,3 mln teńgege baǵalanǵan. Fermerlerge mundaı júkteme tym aýyr tıip jatyr. Ýtılalymnyń kesirinen sharýalar jańa tehnıka alýdan bas tartyp jatyr. Bulaısha egin sharýashylyǵy damyp, sharýashylyqtar aıaǵyna tura almaıdy. Japonııada ýtıl tólemi 120 dollardan aspaıdy.
Kólik shyǵarýdan bizden oq boıy ozyq Ózbekstanda 15-20 myń teńgeniń arasynda. Eýropalyq Odaqta ýtıl alym memlekettik deńgeıde zańmen mindettelmegen. Olar eski kólikterge qatań tehnıkalyq tekserý, ekologııalyq kólik salyǵymen shekteledi. Tipti kóliktiń otany sanalatyn Germanııada da memleketke ýtılızatsııalyq alym tólenbeıdi. Bizde ýtıl alym da, salyq ta, kedendik rásimder de tym qymbat.
Oǵan kólik salondarynyń aqysy men bankterdiń ósimin qosqanda 4 mln teńge turatyn kóliktiń baǵasy 14 mln-ǵa sheıin sharyqtap ketedi. Jurttyń bári derlik úıdi de, kólikti de nesıege alyp, qyp-qyzyl shyǵynǵa batyp jatyr. Sý jańa kólikke aqshasy jetpeıtinder arzanyn alýǵa májbúr. Ýtılızatsııalyq alymǵa túpkilikti tyıym salý kerek.
Bir qýantarlyǵy, «KІA» korporatsııasy keler jyly Qostanaıda avtomobıl shyǵaratyn tolyq tsıkldi zaýyt salmaqshy. Jobaǵa 90 mlrd teńgeden asatyn ınvestıtsııa tartylǵan. Zaýytta 1,5 myń adam jumyspen qamtylyp, jylyna 70 myń avtomobıl shyǵarady dep kútilýde. Qasym-Jomart Toqaevtyń boljamy dál kelip, kórshilerdegi geosaıası turaqsyzdyqqa baılanysty sheteldik kompanııalardyń Qazaqstanǵa qonys aýdarýy elimiz úshin berekeli bolady dep úmittenemiz.
Memleket basshysy Máskeýde ótken keleli keńeste syrtqy saýdany qaıta qurý, Eýrazııalyq ónimdi sheteldik naryqqa belsendi shyǵarý, taýardy úshinshi elderge kedergisiz tasymaldaý, erkin saýda týraly kelisimderiniń jelisin keńeıtý, eksporttaýshylarǵa jańa naryqtarǵa jol ashý sııaqty óńirlik jáne jahandyq óndiristi órkendetýge baǵyttalǵan oılaryn ortaǵa saldy. Syrtqy naryqtarmen ornyqty kólik júıesiniń bolýy uzaqmerzimdi ıntegratsııany jolǵa qoıady. Endi bizge otandyq bıznestiń órisin keńeıtip, óndiristi kúsheıtý kerek.
Іrili-usaqty bıznestiń barlyǵy derlik bankterden joǵary paıyzdy ústeme aqymen alǵan nesıege quralǵan. Olardyń kópshiligi bankterge bereshegin tólep, tabystyń ıgiligin tolyq kóre qoıǵan joq. Sondyqtan Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes Úkimet otandyq bıznesti, taýar óndirýshilerdi, sharýashylyqtardy tómen paıyzdy nesıemen qamtamasyz etse, jańa bıznes jobalarǵa granttar berse, básekelestik orta qalyptassa damý kórsetkishi de ósedi.
Jýyqta Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Ekonomıkany yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Jarlyq shyn máninde júzege asyrylsa, ekonomıkadaǵy memlekettik sektordyń úlesin aýqymdy jáne jedel túrde qysqartýǵa, ekonomıkalyq keńistikti kásipkerliktiń úlesin ulǵaıtýǵa qosymsha serpin beredi. Ýaqyt bıznespen aınalysýdyń tıimdiligin kórsetti.
Ár qazaq mol násipti kásipti bolsa, Qazaqstannyń kósegesin kógertedi. Ókinishke qaraı, ne jerge, ne arzan nesıege qoly jetpeı, armanda qalǵan azamattar jeterlik. Sol sııaqty, arba súırese de, taksıletse de óz otbasyn asyrap, páter aqysy men bankke bereshegin tólep júrgen jandardyń da eńbegi elenýi kerek.
Prezıdent aıtqan máseleler der kezinde oryndalsa, eshteńeden kesh qalmas edik. Búgin isteıtin jumysty erteńge ysyrý - erinshektiń isi. Sondyqtan kúshti Prezıdent, yqpaldy Parlament, qýatty memleket halyq únine qulaq asatyn, esep beretin Úkimettiń iskerligimen qalyptasatynyn umytpaıyq.
Qaırat Balabıev - Parlament Májilisiniń depýtaty