Ýtılalymdy alyp tastasa - kim utady, kim utylady
Qozǵaltqysh kólemine de, jyly úshin de alym bar
Eń aldymen derek pen dáıekke júgineıik. 2016 jyldan bastap elimizde ýtılalym júıesi engizildi. Sodan beri taqyrypqa qatysty kózqarastar túrli baǵytta órbýde.
Tómendegi birinshi ınfografıkada 2021-2024 jyldar aralyǵyndaǵy elimizdegi ýtılalymnyń mólsheri kórsetilgen. 2021 jyldyń ekinshi jartysynan bastap ekologııaǵa zııansyz sanalatyn elektromobılder men gıbrıdti qozǵaltqyshy bar avtokólikter alymnan bosatyldy. Al 2022 jyldyń basyndaǵy eldegi keleńsiz oqıǵalardan soń qoǵamnyń suraýymen ýtılalym 50 paıyzǵa azaıǵan bolatyn.
Bul tusta kezindegi «ÓKM Operatory» JShS 2016-2021 jyldar aralyǵynda ýtılalymnan 614,5 mlrd teńge tapqanyn aıta keteıik. Ýtılalymnan bólek, ózge elden kólik alǵan júrgizýshiler avtomobıldiń shyqqan jylyna baılanysty alǵashqy memlekettik tirkeý qunyn da tóleıdi. Onyń mólsheri tómendegi ınfografıkada belgilengen.
Jahandaǵy jaǵdaı qandaı?
Rasyn aıtqanda, TMD elderin esepke almaǵanda kóptegen memleketterde ýtılalym mólsheri Qazaqstanǵa qaraǵanda birshama tómen.
Endeshe kórshi memleketter jáne kári qurlyq, basqa da elderdegi ýtılalym deńgeıin salystyryp kóreıik. Ol úshin 2022 jylǵy kórsetkishterdi mysal retinde teńge valıýtasymen qarastyrdyq.
Reseıde kádege jaratý alymynyń bazalyq mólsherlemesi 20 myń rýbl (shamamen 100 myń teńge) bolyp bekitilgen. Biraq munyń ústine avtokóliktiń qozǵaltqysh kólemi men shyqqan jylyna baılanysty koeffıtsıentter qosylady. Máselen, 2001-3000 sm kýb aralyǵynda qozǵaltqysh kólemi bar jańa avtokólikti tirketý 2022 jyly 1 546 752 teńgeni qajet etken. Al temir tulpardyń shyqqanyna 3 jyldan asqan bolsa, 2 637 609 teńgege deıin ulǵaıady.
Ózbekstanda 2001-3000 sm kýb aralyǵynda qozǵaltqysh kólemi bar, shyqqanyna 3 jyl tolmaǵan avtomobıl úshin alym sommasy 1 955 144 teńge bolsa, 3 jyldan asqandar úshin 3 584 429 teńge. ıAǵnı, Qazaqstanmen salystyrǵanda qymbatyraq.
Al Eýropalyq Odaq elderinde avtoóndirýshiler ózderiniń qaıta óńdeý ortalyqtaryn ashyp tastaǵan. Nemese osy qyzmetpen aınalysatyn kompanııalarmen kelisimshartqa otyrady. Kóligin kádege jaratýǵa tapsyratyn ıesi eshteńe tólemeıdi. Biraq bul elderde ýtılalym sekildi tólemder bolmaǵanymen, tehnıkalyq teksertýge, ekologııalyq talapqa saı bolýǵa mindetteıtin salyqtardyń túrleri óte kóp ekenin eskergen abzal.
Degenmen ýtılalymdy mindetteıtin de Eýropalyq odaq elderi bar. Sonyń biri – Norvegııa. Kólik alýshy keleshektegi kádege jaratý qyzmeti úshin 2400 kron (101 000 teńgeden astam) tóleıdi. Al Nıderland elinde kóliktiń salmaǵyna da, qozǵaltqysh kólemine de qaramastan kólik ıesi ýtılalymǵa 30 eýro (shamamen 14600 teńge) beredi.
Japonııada avtokólikterdi kádege jaratýǵa qatysty zańnamalyq aktiler 2002 jyly shyqty. 2005 jyldan bastap ár azamat kólik satyp alarda qaıta jaratý alymyn tóleýge mindetteldi. Mólsheri 7 000-18 000 myń ıen (shamamen 20 000-52 000 teńge) arasynda bolady. Ár kólik markasyna joǵaryda atalǵan somanyń sheginde alym jazylady.
TMD men Eýropalyq Odaq elderi aıyrmashylyǵy mynada: áýelgisi jergilikti kásiporyndardy damytý jaǵyna kóńil bólse, ekinshisi, avtoqoqystardan túgel qutylyp, qaıta óńdeý jaǵyn alǵashqy orynǵa qoıady. Sondyqtan ýtılalym jaıyna baılanysty aıtarlyqtaı aıyrmashylyq bary kórinip tur.
Bul jerdegi bir túıtkil, eger Qazaqstan sekildi elder ýtılalym men alǵashqy tirkeý sekildi tólemderdi alyp tastaıtyn bolsa, AQSh, Ońtústik Koreıa men basqa da elderden avtokólik aǵyny qaptap kireri sózsiz. Al olardyń arasynda tarıhy taza emes (qylmysqa qatysy bar, urlanǵan), ekologııalyq talapty shekten tys buzatyn nemese tek avtoqoqys bolýǵa jaraıtyn tehnıkalar bolýy múmkin.
Avtokólikterdiń kóp bóligi tozǵan
Qazaqstandyqtar minip júrgen avtokólikter tym eski, jartysyna jýyǵyna 20 jyldan asyp ketken. Ony statıstıkalyq derekterden anyq ańǵara alamyz. Bir tarap sebep retinde «ýtılalym elge jańa kólikterdiń kirýine múmkindik bermeı otyr» dese, ekinshi tarap «alym alynyp tastalsa eski kólikter odan ári kóbeıedi» dep sanaıdy. Qalaı alǵanda da, sarapshylar eski kólikterdiń ekologııa men joldaǵy qaýipsizdikke tıgizer zııany kóp ekenin alǵa tartady.
Qorytyndyda Qazaqstandaǵy aktovkólikterdiń ortasha «jasy» 22 jyl shamasynda ekeni aıtylǵan (2020 jyly 19,7 jas boldy). Al bul kórsetkish kórshi Reseıde 2020 jylǵy esep boıynsha 13,9 jyldy, AQSh-ta – 11,9, Germanııada – 9,8, Qytaıda – 5,3 jyldy qurapty.
Bútin bir salaǵa bóget bar ma?
Basty sanalǵan derekterdi tizbektep bolyp, endi ýtılalymǵa qatysty qos taraptyń pikirine kezek bereıik. Ýtılalym jeńil avtokólikterge ǵana emes, aýylsharýashylyǵy tehnıkalaryna da salynatynyn bireý bilse, bireý bilmes. Osy tusta «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasy basqarma tóraǵasynyń orynbasary Erbol Eseneev ýtılalymnyń aýylsharýashylyǵy salasyna keri áser etip otyrǵanyn aıtady.
– Salada tehnıka parkiniń ábden eskirgenin jasyra almaımyz. Barlyq sharýanyń tehnıkasyn jańartýǵa jaǵdaıy jetpeıdi. Al ımporttyq aýylsharýashylyǵy tehnıkasyna belgilengen ýtılalym máseleni odan ári kúrdelendirip tur. Sheteldik tehnıka satyp alǵan fermer ýtılalym men qosymsha qun salyǵyn tóleý úshin birneshe mıllıonyn shyǵyndaıdy. Kerisinshe, sharýalar úshin jeńildetilgen nesıe berip, ýtılalym mólsherin azaıtý nemese alyp tastaý kóp kómek tıgizer edi, – deıdi ol.
Buǵan deıin de palatanyń basqarma múshesi bul týraly birneshe ret eskertken bolatyn. Negizi, paıdalaný men jóndeýdiń tehnıkalyq sharttary boıynsha, traktorlar, kombaındar men aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy basqa da tehnıka 15 jyldan keıin esepten shyǵarylýǵa tıis. Al elimizde 2019 jyly salada qoldanylǵan tehnıkanyń 60 paıyzynyń merzimi ótkeni anyqtalǵan. Biraq basym bóligi qoldanystan shyǵarylmady, sebebi ornyn basar jańa tehnıka jetpeıdi. Kóp ótpeı-aq, 2022 jyly tozý kórsetkishi 80 paıyzǵa jetken.
Dál osy ýtılalym máselesinde birneshe bastamalardy qolǵa alǵan qoǵam belsendisi Nuraddın Sadyqov atalǵan alymdy múlde alyp tastaý qajet ekenin alǵa tartady. 2022 jyly ýtılalym mólsheri 50 paıyzǵa azaıǵanda azamat bunyń tıimdiligi az bolatynyn boljaǵan eken.
– Ýtılalym mólsherin azaıtý emes, alyp tastaý qajet. Bul kezeńge deıin ýtılalym ekologııany qorǵaý men óndiristi qoldaýǵa aıtarlyqtaı septigin tıgize almady. Belgili bir salyq túri retinde sıpat alǵanyn bárimiz bilemiz. Óndiris pen ekonomıkany damytýdyń ornyna keı salalardy turalatty. Ónerkásip jáne qurylys mınıstri Qanat Sharlapaev «ýtılalym ne úshin kerek?» degen saýalǵa naqty argýment pen dálelder keltirgenin qalaımyz. Vedomstvo osy máseleni sheshý arqyly úlken ózgeriske bet alǵan bolar edi. Qoǵamnyń senimi sheksiz emes ekenin umytpaǵan abzal, – dep túıindedi ol.
2022 jyly «ÓKM Operatory» JShS ornyna qurylǵan «Jasyl damý» AQ da ýtılalymdy túrli tásilder arqyly azaıtpaýǵa tyrysqan kezeńder de jolyqty. Mysaly, shetelden kólik ákelgen keı azamattardyń mashınasyn óz salmaǵymen emes, salony men júk salǵysh syıymdylyǵyn qosa eseptegen. ıAǵnı, ýtılalymǵa avtokólik massasynan bólek, syıymdylyǵyna qaraı adamdar men júktiń salmaǵy qosylǵan oqıǵalar áshkere boldy.
Kásiporyndardyń sany kóbeıýde
Endi Úkimet pen otandyq óndiris ókilderiniń kózqarasyna oıysaıyq. Bul taqyryp keńinen talqylana bastaǵan kezden-aq Ónerkásip jáne qurylys mınıstri Qanat Sharlapaev ýtılalymdy alyp tastaýdy suraǵan qoǵam ókilderimen kezdeskenin jarııa etti. Vedomstvo basshysy qazir máseleniń zań negizine súıenip, Úkimet deńgeıindegi talqylaýdan keıin sheshiletinin aıtyp otyr. Bul tusta mınıstr ýtılalymnan túsken qarajattyń qandaı maqsatta jumsalatynyn jetkizgen.
– Qarajatty baǵyttaýǵa qatysty keler bolsaq, onyń belgili bir bóligi aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn satyp alýǵa ketti. Avtobýstar satyp alyndy, aqshany qoǵamdyq kólikti damytýǵa jumsap otyrǵanymyz zańdylyq dep oılaımyn. Osylaısha, qala turǵyndarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartamyz, – dep túsindirgen Q.Sharlapaev.
Osy qarsańda birinshi vıtse-premer Roman Sklıar Primeminister.kz saıtyna suhbat berip, Qazaqstandaǵy ónerkásiptiń damý áleýeti men ýtılalym týrasynda sóz qozǵady. Sebebi ýtılalymǵa qarsy tarap óndiristiń ilgeri jyljymaı otyrǵanyn tilge tıek etken. Vıtse-premerdiń aıtýynsha, Ekibastuz qalasynda «Railways Systems KZ» kompanııalar toby temirjol mashınasyn jasaý salasyndaǵy eń zamanaýı jabdyqtardy óndirýdiń jetinshi jelisiniń qurylysyn júrgizýde. Buǵan deıin kásiporyn Ekibastuz qalasynda temirjol salasy úshin 6 ónim túrin shyǵarǵan. Al Saran qalasynda burynǵy rezeńke-tehnıkalyq buıymdar zaýytynyń negizinde óndiris qurylǵan. Olardyń arasynda synaq rejıminde ónim shyǵara bastaǵan shına zaýyty da bar. Bul rette Qazaqstanda bul ónim 2000 jyldan beri shyqpaǵan. Maýsymda alǵashqy óndiris bastalyp, bıyl qalada 1 mln eń zamanaýı shına shyǵarylmaq eken.
Sondaı-aq R.Sklıar ýtılalymdy alyp tastaý eski kólikterdiń odan ári kóbeıip, eldegi ekologııanyń nasharlaýyna soqtyratynyn alǵa tartypty.
– Bizdiń basty mindetimiz – lokalızatsııany arttyrýǵa umtylý. Úkimettiń alǵa qoıǵan maqsaty – elimizge múmkindiginshe kóp paıda ákelý úshin óndiristerdi qurý. Ótken jyly otandyq avtoóndirýshiler 142 myń avtomobıl shyǵardy. Osy jańa kólikterdi satyp alǵandar ýtılızatsııalyq alym tólegen joq, – dedi vıtse-premer.
ıAǵnı, elimizde shyqqan jańa avtokólikterge ýtıl alym tóleýdiń qajeti joq. Ár azamat osy arqyly otandyq óndiristi qoldaı alady.
Mine, qos taraptyń da óz aıtar ýáji bar. Anyǵy aldaǵy ýaqyttaǵy aýqymdy talqylaýlardan keıin belgili bolmaq. Bastysy, eki taraptyń da kóńilinen shyǵatyn sheshimdi tabý bolyp tur.