Úndistanda úzilgen ǵumyr: Oralhan Bókeıdiń denesi elge qalaı jetkizildi
Jýrnalıstıka men kórkem ádebıetti baılanystyryp jazǵan alǵashqy qalamger - Álibek Asqar
- Qazirgi ýaqytta elimizde eń kóp oqylatyn jazýshy – Oralhan. Ol jýrnalıstıka men kórkem ádebıetti baılanystyryp jazǵan alǵashqy qalamger. Áýeli buǵan keıbireýler qarsy da boldy. Biraq ózińiz zer salsańyz, álemge áıgili jazýshy Ernest Hemıngýeıdyń qaı shyǵarmasyn alsańyz da ishinde jýrnalıstıkanyń izi baıqalady. Oralhan jazýdy bastaǵanda bári Oralhansha jazǵysy keldi. Biraq oǵan elikteý, oǵan uqsaý múmkin emes. Sebebi, Oralhannyń stıli tym erek.
Osy oraıda, parallelızm retinde Shyńǵys Aıtmatov jaıly sóz qozǵaıyn dep otyrmyn. Ol 34 jasynda bes povesi úshin Lenın atyndaǵy syılyqty alǵan. Buǵan deıin eshteńe almaı, birden osyndaı joǵary marapatqa ıe boldy. Sol kezde aqyn Nıkolaı Tıhonov «Myna jas jigit qalǵan ǵumyrynda osyndaı aýyr salmaqty ıyǵynda kóterip júre ala ma?» degen suraq qoıǵany esimde. Sol bir ýaqytta Lenın syılyǵynyń dárejesi qazirgi Nobel syılyǵymen birdeı. Shyńǵys shynynda da bul salmaqty kóterip ótti. Odan da myqty týyndylar jazdy. Sóıtip úsh ret memlekettik syılyqty aldy.
Al Oralhannyń «Qaıdasyń, qasqa qulynym» povesi tunǵan romantıka edi ǵoı. Qazaq ádebıetine jańa lep ákeldi. Odan keıin «Aýyl hıkaıalary» dep Beıimbetshe jazdy. Naǵyz aýyldyń kolorıti. Sodan naqty kim ekeni esimde joq, ádebı ortadaǵy bireý «Oı, Oralhan sııaqty Katonqaraǵaıdaı ádemi jerde, tabıǵattyń ortasynda týyp-óssek, biz de solaı jazar edik» degeni bar-tyn. Oralhan bolsa men kórseteıin senderge degendeı, qum týraly «Qum minezi» povesin jazyp shyqty. Týyndylarynyń bári ósý. Dál Shyńǵys sekildi. Basqasyn aıtpaı-aq qoıaıyq, ómirden óterinde jazyp ketken sońǵy shyǵarmasy – «Ataý kerede» ol múlde basqa bıikke kóterildi.
Oralhan o dúnıege attanǵan 1993 jyly men Prezıdent ákimshiliginde qyzmette edim. Ol maǵan: «Bıyl jazda meniń 50 jyldyǵymdy atap ótemiz. Sonyń josparyn óziń jasa. Men Túrkııaǵa baryp keleıin», - dedi. Sóıtsem, Túrkııaǵa daıyndalyp júrgen Orekeń Úndistanǵa ketip qalypty. Baspasóz jáne buqaralyq aqparat mınıstri Altynbek Sársenbaıulynan surasam: «Úndistanǵa bizden delegatsııa attanatyny jaıly Oralhanǵa aıtyp qalyp edim, eleń ete tústi. Odan da men sol jaqqa baraıyn, Túrkııany kórip júrmiz ǵoı» dep qulshynys bildirdi. Qarsy bolmadym», - dedi. Onyń ǵumyry Úndistanda úziledi dep kim oılaǵan?!
Keı arada «Ólgen adamdar óziniń shyǵarmashylyq áleýetin tolyqtaı taýysyp baryp ketedi» degen pikir aıtylyp jatady. Bul – sandyraq! Oralhan tiri bolsa, áli talaı tyń dúnıe týdyrar edi. Ajal aıaq astynan keledi. Muny biz Pýshkınnen, Lermontovtan jaqsy bilemiz. Endi keı qalamgerler alǵashqy jazǵanymen jarq ete qalady da, qalǵan týyndylary tómen ketedi. Basqa bireýleri bir deńgeıde qalyp otyrady. Al Shyńǵys pen Oralhanda tek ósý boldy!
«Endi sen Alpysbaev emes, Asqar Altaı bolasyń» dedi – Asqar Altaı
- Meniń tegim – Alpysbaev. Áýelde maqala men áńgimelerimniń sońyna Asqar Alpysbaev dep jazyp júrdim. «Aǵajaı, Altaıdaı jer qaıda» degen maqalamdy Oraǵa «Qazaq ádebıeti» gazetiniń qos betine tutas jarııalady.
Ol kisi jumysqa tańerteń ylǵı erterek keletin. Bir qabatta otyratynbyz. Bizdiń kabınettiń esigi ashyq turady. Dálizde kele jatqan Oraǵa esik aldynan ótip bara jatyp toqtap qaldy. Ornymnan atyp turyp amandastym. «Asqarjan, beri júrshi», - dedi. Sosyn: «Seniń myna maqalańdy bir emes, eki qaıtara oqyp shyqtym. Ǵajap maqala! Bergidegi qazaqtyń tarıhyn bilemiz ǵoı, al sen arǵy jaqtaǵy qazaqtyń (Qytaıdaǵy – avt.) taǵdyryn osynshama qaıdan bilesiń?» - dep surady. «Ákem sol jaqta qyzmet etken. Ózim osynda týsam da ondaǵy jaǵdaı týraly estip óstim, kóp izdendim. Bilgenimmen shamam kelgenshe jazyp shyǵýǵa tyrystym», - dep jaýap berdim. Oraǵa maǵan: «Endi sen Alpysbaev emes, Asqar Altaı bolasyń», - dedi. Mine, sodan beri Asqar Altaımyn.
Meniń oıymsha, Oralhan Bókeı tiri bolsa «Ataý kereden» keıin keremet tarıhı dúnıe týdyrar edi. Sońǵy shyǵarmasy sonyń kirispesi sekildi.
Uzaq kelissózderden keıin denesin Almatyǵa alyp keldik - Nurtóre Júsip
- Oralhan 49 jasynda Úndistan jerinde aıaq astynan ınfarkt alyp qalyp, qaıtys boldy. Sol saparǵa ózim de barǵan edim. Oraǵa eki el arasyndaǵy dostyq kópirin ornatý úshin jolǵa shyqqan bul delegatsııanyń basshysy edi. Bizder birge júrgenderdiń ishinde jýrnalıst, «Ǵajaıyp Úndistan» jýrnalyn shyǵarǵan Alpysbaı Shymyrbaı, «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy menshikti tilshisi Erkin Qydyr, «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń bas redaktory Tatıana Kostına jáne KazTAG tilshisi Tatıana Jorgenko boldy.
Áýeli Almatydan Shymkentke ushtyq. Onda bir kún aıaldap, kólikpen Tashkentke bardyq. Ol jerde de bir kún qondyq. Bir keleńsiz jaıt boldy. Rýbl qunsyzdanyp turǵan kez. Bizge «qonaq úı aqysyn dollarmen tóleńder» dedi. Bul ýaqytta dollarmen esep aıyrysý degen joq qoı. Aqshamyzdy dálme-dál eseptep shyqqan bizder mundaıdy kútpedik. Oraǵa bolsa «Dollar túgil dym da bermeımiz» dep biraz qyzbalanyp qaldy. Sosyn áıteýir kelisimge keldik.
Úndistanda bizdi joǵary deńgeıde kútip aldy. Qaıda barsaq ta polıtseıler qasymyzda qorǵap-qorshap júrdi. Bir eldiń delagatsııasyn bastap kelgennen keıin Oralhan Bókeı ózin naǵyz patrıot retinde ustap, kezdesýlerde keleli oılar aıtty. Úndistan kedeıi kóp el ǵoı. Mıllıardtaǵan adamnyń turmysy tómen, jaǵdaıy nashar. Úıi joq halyq bala-shaǵasymen saıabaqtaǵy sıyrdyń qasynda uıyqtap jatady. Bul Qazaqstan úshin de qıyn kúnder edi. Táýelsizdikti endi ǵana alyp, naryqtyq ekonomıka qalyptasa bastaǵan kez. Kóshelerdi aralap júrgende Oraǵa «Qazaqtyń jaǵdaıy úndistermen salystyrǵanda patsha balasynyń jaǵdaıyndaı eken» dep qaldy.
Jolsaparda keıbir máselelerdi ózine túrtip: «Aýyldar quldyraǵan saıyn, jergilikti halyqtyń, eń aldymen qazaqtyń jaǵdaıy nasharlaıdy. Qazaqtyń esebinen basqanyń jaqsy turýyna jol berýge bolmaıdy. Men muny elge kelgende premer-mınıstr Sergeı Tereşenkoǵa jeke aıtamyn», - dedi. Al birde: «Men týraly estelikterdi sender jazasyńdar», - dep bizge qarata aıtyp qalǵany bar. Ol kezde ómirden osylaı ótip ketedi dep esh oılamaǵan edik.
Oraǵanyń denesin Qazaqstanǵa alyp ketpek bolǵanymyzda ol jaqtaǵylar kelispeı, «Úndistanda jerleımiz» dedi. Biz bolsaq: «Olaı bolmaıdy. Bul – Qazaqstannan kelgen delegatsııa basshysy, klassık jazýshymyz. Denesin osynda qaldyryp, qalaı kete beremiz? Onda biz de qaıtpaımyz!» - dep otyryp aldyq. Qazirgideı elshilik degen joq. Sodan eldegi atqaminerlerge habarlasyp, jaǵdaıdy túsindirip aıttyq. Uzaq kelissózderden keıin áıteýir túbinde Oralhannyń denesin Almatyǵa alyp keldik...