Ulytaýdyń «Altyn shoqysyndaǵy» tańbaly tasty Ámir Temir ornatqan
Amangeldi aýylynyń batys betkeıindegi qozykósh jerde shamamen alty shaqyrymdaı aýmaqty alyp jatqan shaǵyn shoqynyń qoınaýynda qandaı qupııa qundaqtalǵan? Onyń ataýyna «altyn» anyqtaýyshy qosaqtalýynyń syry nede? Bizge jetken ańyzdyń astaryna úńilip kóreıik.
Altyn Ordanyń hany Toqtamysqa qarsy 1391 jyly qysty uzatyp baryp (eskishe 793 jyl) joryqqa attanǵan Ámir Temirdiń (1336-1405) eki júz myń jaýyngerden jasaqtalǵan qalyń qoly Samarqannan sýyt shyǵyp, sáýirde Saryarqanyń saıyn dalasyndaǵy Ulytaýdyń silemine at basyn tireıdi. Joshy hannyń ataqonysy ol kezde Altyn ordanyń saıası ári rýhanı ortalyǵy edi.
Máýerennahr bıleýshisi bezergen Betpaqdalany kesip ótkende ábden qaljyraǵan, sharshap-shaldyqqan qalyń jasaǵynyń aýasy taza, sýy móldir, kókmaısa kómkergen keń alqapta aıqas aldynda alańsyz tynyǵyp alǵanyn qolaı kóredi. Qarap jatpaıdy, tamasha tabıǵattyń tamyljyǵan kórkine tamsanǵan ol osynda belgi qaldyrýdy kózdep, kólemdi qulpytasqa tıisti derekti jazdyrtyp, ony shoqynyń basyna shyǵartady.
El arasynda «Ámir Temir ár jaýyngerine bir-bir tastan tastatyp, taý turǵyzyp, basyna tas qorytatyn pesh saldyryp, janyndaǵy «Jeti qyz» ózeniniń jaǵasynan jaǵatyn tal qıdyryp, balqyǵan tastyń betine jazý jazdyrǵan» degen de áńgime bar. Al, taǵy bir ańyzda Aqsaq Temir joryq aldynda ár jaýyngerine tas jınatyp, qorǵan turǵyzǵany, tiri qaıtqany óz tasyn alyp ketkeni, al shoqy basynda qaıtys bolǵanynyń tasy qalǵany týraly aıtylady.
Keıbir ǵalymdardyń paıymdaýynsha, bul – salt-dástúr joralǵysy jasalatyn oryn, ıaǵnı, belgili bir ýaqytta qurbandyq shalynyp, duǵa oqylǵan, batyr babalardy eske alyp, alaýlatyp ot jaqqan. Al, arheolog, ǵalym I.Rýsanovtyń boljamy boıynsha, bul kúkirt bólip alý úshin ken balqytqan metallýrgııalyq pesh bolýy da múmkin. Úıilgen tastyń tórt jaǵynan qaldyrylǵan jel aıdaıtyn qýys qazir de baıqalady. Bálkim, altyn aıyryp alǵan shyǵar? Áıtpese, aıdaladaǵy tas úıindisi nege «Altyn shoqy» atalady?
Qalaı bolǵanda da, Ámir Temirdiń osy joryǵy tarıhta ózindik erekshe iz qaldyrdy. Álsiregen Altyn orda ydyraı bastady. Sonyń saldarynan Rýs pen Batys Eýropa onyń ezgisinen qutyldy. Aqyry Altyn Orda Qazan, Sibir, Astrahan, Qyrym handyǵyna bólindi. Keıinirek Qazaq handyǵy quryldy. Al, osy tarıhı oqıǵadan qalǵan belgi araǵa alty ǵasyr salyp álem jurtshylyǵynyń ıgiligine aınaldy. Oǵan sebep bolǵan qazaqtyń Qanyshy, akademık Sátbaev. Kezekti ekspedıtsııa kezinde 1935 jyly tamyzda tapqan.
Qanyshtyń qolyna tıgen tańbaly tas zertteý úshin 1936 jyly Sankt-Peterbýrgke jol tartty, Ermıtajdan oryn aldy. 1940 jyly professor N.Poppe men akademık Á.Marǵulan tastaǵy jazýdy oqyp, aýdarmasyn jarııa etti. Onda bylaı jazylǵan eken:
«Qaıyrymdy, meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn! Ómirdi jáne ólimdi berýshi de danamyz! Tarıhtyń jeti júz toqsan birinshi qoı jyly, jazdyń ara (shilde) aıy Turannyń sultany Temir bek eki júz myń áskermen Altyn Ordanyń hany Toqtamysqa qarsy soǵyspaqqa júrdi. Bul jerden ótip bara jatyp belgi bolsyn dep qorǵan turǵyzyp, jazý qaldyrdy. Táńirim násip bersin! Táńirim el adamdaryna raqym qylsyn! Olar bizge duǵa arnap, eske alsyn! Ámın! Turannyń sultany Temir bek».
1991 jyly Tańbalytastyń 600 jyldyǵyna oraı «Otyrar-Ulytaý» ekspedıtsııasy janyndaǵy «Ulytaý» qoǵamdyq qory jasatqan kóshirmesi qazir «Altyn shoqynyń» basynda tur.
Avtory Álibek ÁBDІRASh