ULY JEŃІSKE 70 JYL: Jaýǵa alǵash qarsy turǵan Brest qamalyn qorǵaýshylardyń teń jartysy qazaq boldy - Ǵ. Jumatov (FOTO)
Resmı derekter boıynsha bul kezeńde 6,2 mln. halqy bar Qazaqstannan 1 mıllıon 200 myńnan astam adam, ıaǵnı, árbir besinshi azamat qan maıdanǵa attanǵan. Olardyń ishinde dańqty qyzdarymyz Álııa men Mánshik te bar bolatyn. Elimizde 50-den astam áskerı bólimshe, 25 áskerı qurama, 20 atqyshtar dıvızııasy jasaqtaldy. Al surapyl soǵystan 410 myńnan astam otandasymyz oralmady. 125 myń adam habar-osharsyz ketti. Sol, Uly Otan soǵysy jyldarynda kórsetken erlikteri úshin 600 myń jerlesimiz jaýyngerlik orden, medaldarmen marapattalsa, 500-den astam qazaqstandyq Keńes Odaǵynyń batyry atandy. Olardyń 99-y qazaqtar. Atalarymyz Máskeý, Rjev, Lenıngrad jáne Stalıngrad túbinde, Kavkazda, Kýrsk doǵasynda jáne basqa da maıdandarda erliktiń tamasha úlgilerin tanytty. Olardyń qataryna búkil ekinshi dúnıejúzilik soǵysta erliktiń, qaharmandyqtyń sımvolyna aınalǵan Brest qamaly da kiretini sózsiz. Soǵystan keıin, bertin kele, 12 myń adamǵa shaqtalǵan Brest garnızonynda soǵys bastalardyń aldynda 8 myńnan asa jaýynger men ofıtserlerdiń bolǵany, al olardyń 4 myńdaıy qazaqstandyqtar ekendigi týraly derekter jarııalanǵany belgili. Demek, Brest qamalyn qorǵaýda qazaq uldarynyń da qany tógilgen. Nemis basqynshylary alǵash ret soqqy alyp, keıin shegingen jer - osy Brest qamaly. Gıtlerdiń kabınetinen sol qamaldyń otqa balqyǵan kirpish synyǵynyń tabylýy da beker emes edi. Sol dańqty garnızonnyń quramynda nemisterge qarsy janqııarlyqpen soǵysqan dańqty batyrlarymyzdyń biri - Ǵabbas Jumatov. Búginde, otstavkadaǵy polkovnık, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń tarıhshy professory 97 jasqa aıaq basty. Soǵan qaramastan áli de shıraq, jany jaısań, júzi shýaqty, jas baladaı elgezek. Qandaı maqsatpen kelgenimdi estigen soń, yńǵaılanyp otyryp áńgimesin bastap ketti.
- Ǵabbas aǵa, ásker qataryna neshinshi jyly shaqyryldyńyz?
- Men ásker qataryna 1939 jyldyń sońynda shaqyryldym. Qazaqstannan Belorýssııanyń Batys aıryqsha okrýgy aýmaǵynda ornalasqan Brest qamalyna eki eshelon keldi. Munda 4-shi armııanyń 6-shy Orlov Qyzyltýly atqyshtar dıvızııasy ornalasqan bolatyn. Menimen birge kelgen jastardyń deni Almaty oblysynyń Shelek, Eńbekshiqazaq jáne Jambyl aýdandarynan bolatyn. Bizdiń eshelonda tórt-aq adamnyń ǵana joǵary bilimi boldy. Solardyń biri - Qaırat Mámıdiń (red. QR Joǵarǵy sotynyń tóraǵasy) ákesi Ábdirazaq Mámıev edi. Ol Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda mektep muǵalimi bolyp istep júrgen kezinde áskerge shaqyryldy. Al men bolsam Almatyda 1933-1937 jyldary baılanys tehnıkýmynda oqydym. Bul alǵashqy shyǵarylym bolatyn. Sol alǵashqy túlekterdiń segizi ǵana qazaq boldy. Sodan keıin, osy oqý ornynyń joldamasy boıynsha Qaraǵandyda radıodan habar berý torabynda eńbek ettim. 1939 jyly áke-sheshem Almatyǵa shaqyrtyp alǵan soń, osyndaǵy Taý-ken metallýrgııa ınstıtýtynyń geologııalyq barlaý fakýltetine túsken edim. Biraq sol jyldyń sońynda ásker qataryna shaqyryldym. Men áskerde qatardaǵy jaýynger bolǵan joqpyn. Onda bilimdi mamandarǵa degen suranys óte úlken bolatyn. Sondyqtan maǵan tipti talasqandar da boldy. Biraq: «Men alamyn, maǵan óte qajet» - dep, meni 6-shy Orlov Qyzyltýly atqyshtar dıvızııasynyń 28-shi atqyshtar korpýsyna qarasty 204-shi gaýbıtsalyq artıllerııalyq polktyń komandıri maıor Ýtkın ózine alyp ketti (Ol keıin Rjev túbinde qaza tapqan degen derek estidik). Bul polk Brest qamalynyń ońtústik shyǵysyna qaraı, 5 shaqyrymnan astam jerde ornalasqan Ońtústik qalashyǵynyń Kovalevo deıtin eldi-mekenindegi bekiniske jaıǵasqan eken. Ol - Brest qamalynyń syrtqy jaǵynda ony ár túrli qashyqtyqta aınala qorshalaı ornalasqan 20 shaqty forttardyń biri bolatyn. Men birden 3-shi dıvızıonnyń 8-shi batareıasynda basqarý vzvodynyń radıobaılanys bólimshesiniń komandıri bolyp taǵaıyndaldym. Bólimshede 5 jaýynger bolatyn. Men áskerlik radıoapparatýra - «6PK» ratsııasyn tez meńgerip aldym. Biraq óte aýyr bolatyn. Jaýyngerler: «6-PK, tret spıny ı boka» dep júretin. Eki jyl ishinde serjant shenin aldym.
- Osy radıobaılanys bólimshesinde qandaı mindetter atqardyńyz?
- Bizde áskerı oqý jattyǵýlary jıi bolatyn. Sonda polk bólimsheleri arasynda radıo baılanys ornatýmen aınalysatynbyz. Bul endi artıllerııa bolǵan soń, onda baqylaý pýnkti degen bolady. Aldyńǵy shepten ishke qaraı 152 mm. zeńbirek batareıalary ornalasqan jerge deıingi ara qashyqtyq 10, keıde 12 shaqyrymdy alyp jatady. Al zeńbirekter 18 shaqyrymǵa deıin atady. Mine osy aralyqta radıobaılanys ornatylady. Men sol baqylaý pýnktinen art jaǵymda pálen shaqyrym jerde ornalasqan batareıaǵa qaı tusqa atý kerektigi týraly komanda berip otyramyn. Mine osyndaı soǵys ádisterin meńgerdik.
- Ǵabbas aǵa, Brest qamalynyń kólemi qandaı edi?
- Asa úlken emes. Kólemi batystan shyǵysqa qaraı 6,5 shaqyrym, al soltústikten ońtústikke qaraı 4,5 shaqyrymdaı bolatyn. Batys Býg jáne Mýhovets ózenderiniń qosylǵan jerinde ornalasqan ǵoı. Ortalyq aralda myzǵymas qamal - Tsıtadel, al aınalasynda Terespol, Kobrın jáne Volyn dep atalatyn bekinisteri bar. Barlyǵy bıiktigi 10 metrdeı bolatyn topyraqtan úıilgen dýaldarmen jáne tereń sý arnalarymen qorshalǵan. Al olardyń syrtynda jańa aıtyp ketkenimdeı ár túrli qashyqtyqta shaǵyn-shaǵyn aral sekildi forttar ornalasqan. Olar da óz aldyna kishigirim qamal sııaqty, pishinderi kóbinese attyń taǵasyna uqsas bolyp keledi. Biz Brest qamalynyń ońtústik shyǵysyndaǵy fortta boldyq.
- Soǵys bastalar aldynda Brest garnızonynda jalpy qansha myń jaýynger boldy?
- Meniń óz shamalaýymsha, 8 myńǵa jýyq jaýynger men ofıtser bolǵan. Al Brest qamalynyń ózi shamamen 12 myń jaýyngerge shaqtalǵan ǵoı. Sol 8 myń jaýyngerdiń 4 myńǵa jýyǵy qazaqstandyqtar bolǵany daýsyz. Al jańaǵy 4 myń qazaqstandyqtyń jartysyna jýyǵy qazaqtar edi.
- Aǵa, soǵysty eske alý janyńyzdy aýyrtatynyn bilemin, biraq múmkin bolsa, 1941 jyldyń 22 maýsymyn taǵy da kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi...
- 1941 jyldyń 22 maýsymy - áskerden bosap, otanymyz Qazaqstanǵa qaıtatyn kún edi ǵoı! Óıtkeni, áskerı boryshymyzdy óteý merzimi aıaqtalyp qalǵan. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen kelgen baýyrlastar, barlyǵymyzdyń júregimiz lúpildep, «úıge qaıtamyz endi» dep qýanyp, qýanyshymyz qoınymyzǵa syımaı, shat kóńilmen júrgen kez. 21 maýsym kúni meni polk komandıriniń saıası orynbasary ózine shaqyryp alyp, partııaǵa kandıdattyq kartochkaǵa sýretke túsý úshin erteń - 22 maýsym kúni, qamaldyń syrtynda - shyǵys jaǵynda ornalasqan Brest qalasyna baryp kelýimdi tapsyrdy. Óıtkeni budan az ýaqyt buryn men kommýnıstik partııa músheligine kandıdattyqqa qabyldanǵan edim. Amal qansha, munyń sáti túspedi ǵoı...
- Barlyǵy qansha jaýynger elge qaıtýlaryńyz kerek edi?
- 50-60 adam. Al olardyń jartysy qazaq.
- Erteń úıge qaıtatyn bolǵan soń, uıyqtaı qoımaǵan shyǵarsyzdar?
- Oıbaı-aý uıqy qaıdan bolsyn!? «Erteń úıge qaıtamyz» dep, jolǵa daıyndaldyq. Keshke qaraı jerlester jınalyp, áńgime-dúken qurdyq. Uıqy qaıda! Starshına baıǵus: «Uıyqtańdarshy endi, bul ne degen buzaqylyq? Áıtpese qazir polk komandırin oıatamyn» - dep ursyp júr. Ony qulaqqa iletin biz joq. Gý-gý áńgime. Keremet tún. Sumdyq tynyshtyq. Sóıtip ne kerek, túnniń bir ýaǵynda «qoı, jataıyq endi» dep, árqaısymyz aldaǵy azamattyq ómirdiń baqytty shaqtary týraly qııaldap, tátti uıqyǵa kettik. Qansha uıyqtaǵanym esimde joq. Bir ýaqytta bir sumdyq dúrsilden oıanyp kettim. Kún kúrkirep, dúnıe dómbekship, tóńkerilip ketkendeı boldy. Bireýler: «Bul naızaǵaı!» dese, endi bireýler: «Jer silkindi!» dep aıǵaılap jatyr. Bul jóninen almatylyqtardyń tájirıbesi bar ǵoı. Biraq Belorýssııada qaıdaǵy jer silkinisi!? Dıvızıon mehanıginiń kereýeti meniń kereýetime jaqyn bolatyn. Sol: «Jigitter, bul soǵys qoı!» dep aıqaı saldy. Barlyǵymyz sol jerde ne isterimizdi bilmeı sileıip turdyq ta qaldyq. Snarıadtar aýlaǵa birinen-soń biri túsip, jarylyp jatyr. Aıqaı-shý, áıelder men balalardyń jylaǵany, jaralanǵandardyń yńyrsyǵan daýystary tolassyz shýylǵa ulasyp ketti. Biz apyl-ǵupyl kıinip, qarý saqtaıtyn bólmege umtyldyq, pıramıdadan myltyqtarymyzdy alyp aldyq. Men ratsııamdy qosa aldym. Bizdi osy bir irkilis ómirimizdi aman alyp qaldy-aý deımin. Óıtkeni, kórshi dıvızıonnyń jigitteri alǵashqy jarylystan-aq dambalshań dalaǵa júgirip shyǵyp, talaıy snarıadtyń jaryqshaǵynan mert boldy. Snarıadtar aýlaǵa birinen soń biri túsip jatyr, jaryqshaqtardyń yzyńdaǵan dybysy. Shyqsań bitti. Talaı jaýynger alǵashqy bombylaý kezinde-aq mert boldy. Biz kazarmanyń esiginen shyǵý múmkin bolmaǵan soń, terezeden shyǵa salyp, buqpantaılap júgirip, keı jerde jer baýyrlap eńbektep, kazarmadan 1,5-2 shaqyrym jerdegi buryn atyp synalǵan pozıtsııamyzǵa jettik. Bul Chapaevo men Kamenıtsa-Jırovetskaıa aýylynyń mańyndaǵy ormannyń sheti bolatyn. Aldymyzda batysqa qaraı adam boıymen birdeı bolyp ósken bıdaı alqaby. Artynsha traktorlarmen sol jerge zeńbirekterimiz de jetkizildi. Olardyń oqpandaryn shekaraǵa - Batys Býg ózenine qaraı baǵyttap qoıdyq.
- Apyraı, Ǵabbas aǵa, Brest qamaly shekaranyń túbinde, al sizderdiń forttaryńyz bolsa shekaradan birneshe ǵana shaqyrym jerde. Sonda nemisterdiń soǵysqa daıyndalyp jatqandaryn, barlaý júrgizip jatqandaryn kórmeý múmkin emes qoı!?
- Biz barlyǵyn kórip júrdik! Shekara mańynda, bizdiń jaqta, tipti Brest qalasynyń kóshelerinde oqta-tekte nemis ofıtserleri júretin. Qamaldyń aıasynda sýretke túsetin. Bizdiń fortqa kelip, basshylyqpen sóılesip ketetin. Al nemis ushaqtary da ústimizde jıi ushyp júrdi. Solardy kórip zyǵyrdanymyz qaınaıtyn. Sonda ofıtserderden suraımyz ǵoı: «Bular nege bizdiń jerimizde taltańdap júr? Ne istep júr? Bizge nege kele beredi? - dep. Sonda ofıtserler bylaı deıdi: «Germanııa bizben dos el. Arandatýshylyq áreketterge mán bermeńder. Al shekara mańynda júrgen nemister Birinshi dúnıe júzilik soǵysta osy jerde qaza tapqan nemisterdiń molalalaryn izdep júr». Biraq, bir sumdyqtyń bolatynyn ishimiz sezetin. Shyn máninde nemister barlaýshylar retinde júretin edi. Shekaradan jasyrynbaı-aq ótip júrdi ǵoı!
- Sonda bul adam aıtsa nanǵysyz beıqamdyqty, kórse de kórmegen bolýdy, sezse de sezbegen syńaı tanytýdy, osyndaı jappaı soqyr senimdilikti qalaı túsinýge bolady?
- Bul satqyndyq! Bul zııankestik! Keńes halqyna jasalǵan opasyzdyq! Bul bizdiń qolbasshylyqtyń ashyqaýyzdyǵy! Tek osylaı túsinýge bolady. Siz tarıhty oqyǵan bolsańyz, 9 generaldy Stalın attyryp tastady emes pe!? Solardyń ishinde men quramynda bolǵan Batys aıryqsha áskerı okrýgynyń qolbasshysy general Pavlov ta bar.
- Aǵa, 22 maýsymǵa qaraǵan túnge oralaıyq...
- Brest qamalyna jáne onyń aınalasyndaǵy aýdandarǵa áýe bombalary men snarıadtary jańbyrsha jaýdy. Kirpishter erip, aǵashtar lapyldap jandy. Tańnyń qalaı atqanyn bilmeı de qaldyq. Jaýdyń alǵashqy shabýylyn óte aýyr jaǵdaıda qarsy aldyq. Bizdi, artıllerısterdi áýeden avıatsııanyń, jerden jaıaý áskerdiń qoldaýy bolǵan joq. Jóndi barlaý da bolmady. Biraq osyǵan qaramastan polk basshylyǵy polktyń materıaldyq bóligin múmkindiginshe aman alyp qalýǵa tyrysty. Bizdiń bólimshe buıryq boıynsha bıdaı alqabymen jasyryna shekaraǵa qaraı birneshe shaqyrym júrip, ózimizge yńǵaıly oryn jasap aldyq. Nemisterdi bınoklmen kórdik. Olar jarylystarǵa qaramastan Batys Býg ózeni arqyly desanttyq qaıyqtarmen ótýge tyrysyp jatty. Oǵan qosa, qalqymaly kópirler jasap jatyr eken. Biz ratsııa arqyly zeńbirekterdiń atý baǵytyn dáldep otyrdyq. Talaı fashıstiń qaıyqtarymen qosa kúlderi kókke ushty. Osylaısha bir jarym saǵattaı ýaqyt ótti. Keıin ratsııa arqyly sheginýge buıryq berildi. Nemister shekarany buzyp jaryp ótip ketipti. Biz kelgen izimizben pozıtsııamyzǵa aman-esen oraldyq. Al polk ornalasqan áskerı bólimsheniń tas-talqany shyqqan. Biriniń ústine biri qulap mert bolǵandardy, aýyr jaralanǵandardy kózimiz kórdi. Osylaısha soǵystyń alǵashqy tańy atty. Nemister bizdiń artıllerııany ońaılyqpen ala almasyn bildi, sóıtti de bizdiń fortty jáne biz ornalasqan pozıtsııany jaý ushaqtary bombanyń astyna aldy. Dúnıeni qarańǵylyq basty. Qulaq tundy, shań men tozańnan demalyp bolmaıtyn halge jettik. Biraq, bizdiń blındajdar baqytymyzǵa qaraı buzylmady áıteýir. Shydas berdi. Biz aman qaldyq. Bınoklmen Brest qamaly men Brest qalasyndaǵy aýyr jaǵdaıdy kórip jattyq. Ratsııanyń batareıasy isten shyqty. Ol kerek te bolmaı qaldy. Eger alǵashqy sátterde alystaǵy nysandardy dáldesek, keıin zeńbirektermen qamaldaǵy, qaladaǵy nemister basyp alǵan ǵımarattardy týra nysanaǵa alyp atýǵa kóshtik. Tústen keıin Brest-Kobrın tas jolymen tankter shabýylǵa shyqty. Bular keıin belgili bolǵanyndaı, Geınts Gýderıannyń 2-shi tank tobynyń tankileri edi. Osy shaıqasta bizdiń polktyń batareıalary nemisterdiń 18 tankisi men bir batalondaı soldattarynyń kózin joıdy. Biz birinshi kúni jaý tankilerin ótkizgen joqpyz! Olar bizdiń pozıtsııa arqyly óte alǵan joq. Biraq kúshimiz teń emes edi. Úshinshi kúni jaý tylynda qaldyq. Snarıadtar taýsyldy. Nemister soǵysqa toqtaýsyz jańa kúshterin qosyp jatty. Qatarymyz sıredi. Talaı bozdaqtan aıryldyq. Kóp uzamaı bizge basqa bólimshelerdiń jaýyngerleri kelip qosyla bastady. Biz shegine urys jasap, jetinshi kúni mańyzdy tas joldardyń mańyna jaıǵastyq. Qolymyzda tek janǵysh suıyqtyq bar bótelkeler ǵana qalǵan. Bir ýaqytta jaý tankteriniń kezekti shabýyly bastaldy. Bótelkelerdi dál eseppen laqtyryp úlgerdik. Birinshi tank otqa orandy. Men ekinshi tankti órtedim. Taǵy birneshe tank otqa orandy. Qalǵandary keıin shegindi.Biraq, tolassyz urystar bizdi ábden qaljyratty, jaǵdaıymyz nasharlap ketti. Sóıtip, jetinshi kúni tiri qalǵandarymyz qaıtken kúnde turaqty armııaǵa qosylýdy uıǵardyq.
- Barlyǵy qansha adam qaldyńyzdar?
- Bizdiń polkta 1200 adam bolatyn. 49 ǵana adam qaldyq. Qolymyzda tek 1896 jylǵy Mosın vıntovkasy ǵana qaldy. Naızasy bar. Onyń da patrondary taýsylýǵa jaqyndady. Sonda esimde, mende 10 patron qalǵan. Sonyń jartysyn dosym Qajymurat Syzdyqovqa berdim. Osy aýyr sátterdi keıin onyń soǵys bitken soń esime salǵany bar. Halimiz nasharlaǵan saıyn komandırlerdiń esteri shyǵa bastady. «Panıker» deıdi ǵoı. «Áı, oǵymyz bar. 4-5 oq bolsa da soǵan senemiz» - deımiz olarǵa. «Eń bolmaǵanda tegin berilmespiz» - dep ózimizshe aıtyp qoıamyz. «Myqtymyz, tekten-tek ólmeımiz» dep te aıtamyz. Sodan ne kerek, oǵymyz taýsylýǵa taıady. Sóıtip, zeńbirekterdiń qulyptary men panoramalaryn alyp, kómip tastadyq. Ózdiginen júretin jaýyngerlerdi ǵana ertip aldyq. Aýyr jaraqattanǵandardy aýyl-aýylǵa tastap kettik. Bir jaqsysy nemister alǵashqy kezde olarǵa tıgen joq. Osylaısha meniń áskerı joldasym Vladımır Fýrsov aman qalǵan. Ol soǵystan bir aıaǵynan aırylyp keldi. Keıin bizdiń ýnıversıtette bıologııa ǵylymdarynyń doktory boldy. Nemister basyp alǵan aýyldarda óz garnızondaryn qaldyryp otyrdy. Іri aýyldarda 100-ge jýyq soldat bolsa, kishigirim aýyldarda 8-10 soldat bolady. Biz túnde solarǵa ýralap shabýyl jasap, talaıyn jaırattyq. Naızamen túırep óltirdik. Osylaısha nemis avtomattarymen, granatalarymen qarýlanyp aldyq. Tutqyndar paıda boldy. Olarǵa júkterimizdi arqalatyp qoıdyq.
- Sizderdi kim basqardy?
- Polk komandıri Ýtkınmen baılanysymyz úzilip qalǵan. Sodan polktyń shtab bastyǵy, kapıtan Ivan Lýkıanchıkov qalǵan jaýyngerlerdiń basyn qosyp, basshylyq jasaýdy ózine aldy. Biz eń bastysy polktyń týyn saqtap qaldyq. Sóıtip ormanmen, batpaqpen túngi ýaqyttarda shyǵysqa qaraı júrip otyrdyq. Nemister alǵashqy kezde túnde soǵysqan joq. Biz osy múmkindikti paıdalandyq. Jergilikti halyq bizge kómektesip otyrdy. Sóıtip 20 kúndeı júrip otyryp, Gomel qalasynyń túbine jetip, Qyzyl armııaǵa kelip qosyldyq. Osynda qala mańynda jańadan qurylyp jatqan Bas qolbasshylyqtyń rezervindegi 537-shi artıllerııalyq polktiń quramyna endim.
- «SMERSh»-tiń komıssııasy tekserdi me?
- Tekserdi. Biraq biz eń bastysy polktyń týyn alyp óttik qoı. Ári bizdi kadrlyq ofıtser, polk shtabynyń bastyǵy alyp shyqty. Sondyqtan barlyǵy oıdaǵydaı boldy.
- Aǵa, budan keıingi oqıǵalar qalaı órbidi?
- Biz maıor Rozov basqarǵan osy 537-shi art. polktyń sapynda Mojaısk baǵytymen Máskeýge qaraı shegine otyryp soǵystyq. Talaı jaýyngerlerimizden aıryldyq. Máskeý men Brestiń arasy 1200 shaqyrym. Men sonyń 800 shaqyrymyn jaıaý júrip ótkem, shyraǵym... Kórmegendi kórdik, Qatty qınaldyq, azyp-tozdyq. Ashtyq qoısyn ba, jolda aram ólgen attardyń etin jegen kezderimiz boldy. Óıtkeni ashpyz! Sodan ishimiz aýyryp, byt-shyt boldyq. «Budan da ólgenimiz artyq edi» - degender boldy. Mojaısk túbinde surapyl soǵys boldy. 49 myńnan asa jaýyngerimiz qyryldy. Odan da keıin shegindik qoı. Qazan aıynyń sońynda ǵoı deımin, 5-shi armııanyń quramyndaǵy bizdiń polk, Gorkıı qalasy mańyndaǵy Gorohovetsk lagerine tylǵa shyǵaryldy. 2-3 kún demaldyq. Kıimderimizdi retke keltirdik. Keıin 7 qarashada polk Qazan tóńkerisiniń 24 jyldyǵyna arnalǵan ataqty áskerı paradqa qatysty. Jaý Máskeýge jaqyndap qalǵan. Qar jaýyp tur. Biz Qyzyl alańnan tike maıdanǵa tarttyq. Keıde men: «Apyraı, sonaý Bresten Qyzyl alańǵa qalaı jetip qaldym?» dep qaıran qalamyn.
- Aǵa soǵysta toryqqan kezińizde, neni kóbinese eske alatynsyz?
- Ata-anamdy, baýyrlarymdy eske alatynmyn. Ákemniń bala oqytqan kıiz úıi kóz aldyma elesteıtin. Ákem Jumat Dosqaraev búkil ómirin oqytýshylyqqa, ǵylymǵa arnaǵan kisi. Onyń kıiz úıinde kezinde alǵashqy saýatyn ashqandardyń ishinde akademık Serikbaı Beısembaev, tarıhshy ǵalym Ermuqan Bekmahanov, professor Sálken Subhanberdın jáne basqa da elge tanymal tulǵalar bolǵan. Ákem bertin kele QazaqKSR ǵylym akademııasynda qyzmet atqardy. Qazaq dıalektologııasyn zerttedi. Men ózim Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanyndaǵy nómiri onynshy aýylda týdym. Sonda óstim. Kindik qanym tamǵan jer. Tabıǵaty keremet sulý ólke. Talaı ǵalymdar shyqqan qasıetti jer ǵoı. Sonda Jasybaı degen kól bar. Mine sol kól de jıi kóz aldyma elesteýshi edi. Árıne qaıran anamdy jıi eske alatynmyn.
- Sizder Máskeý túbinde naqty qaı jerde soǵystyńyzdar?
- Maıdan tipti jaqyn jerde bolatyn. Mojaısk pen Zvenıgorod qalalarynyń mańynda, Borodıno dalasyna jaqyn jer. Bizdiń ýchaskede keskilesken urystar júrdi. Sondaǵy bir oqıǵa esh ýaqytta esimnen ketpeıdi. Taıaýda ǵana Keńes aqparat bıýrosy búkil maıdanda keńes áskerleriniń qarsy shabýylǵa shyqqanyn aıtty. Biraq bizdiń tusymyzdaǵy jaý asqan óshpendilikpen alǵa umtyla berdi. Bizdiń artıllerıster jaý pozıtsııalaryn oqtyń astyna aldy. Jaıaý áskerimiz qarsy shabýylǵa shyǵatyn boldy. Dıvızııa komandıri bizdi baqylaý pýnktinen birneshe shaqyrym alǵa jyljyp baryp, sol jerden ratsııa arqyly nysanalardyń jaıǵasqan oryndaryn aıtyp otyrýymyzdy tapsyrdy. Biz Kolıa Ostapov ekeýmiz ratsııany arqalap aldyńǵy shepke qaraı eńbekteı jóneldik. Sodan bir qalyń qýraı ósken bıik tóbeniń basyna jettik. Sonyń baýraıyna jaıǵasyp, jaý nysanalarynyń ornalasqan oryndarynyń koordınatalaryn bere bastadyq. Bizdiń batareıalar bir mezette oq atyp, qara qurymdaı qaptap kele jaýdy jer jastandyra berdi. Biraq jaý toqtar emes. Tankileri shynjyrlaryn shaqyrlatyp bizdiń tóbege jaqyndap qalǵan edi. Olardyń artynda avtomatshylar. Budan ári ne isteımiz? «Boldy, bitti» dep oıladyq. Tiri qalamyz dep oılaǵan joqpyz. Kolıa ekeýmiz únsiz qushaqtasyp qoshtastyq. Men ózimizdiń jatqan jerimizdiń koordınatasyn berdim. Arǵy jaqtan: - Áı sen ne, esiń durys pa? - dep komandır aıqaı saldy. Men fashısterdiń bizdi qorshaýǵa alaıyn dep jatqandyǵyn, al tankilerdiń tóbege jetip qalǵanyn aıttym. Qulaqqaptan taǵy da komandırdiń daýysyn estidim. Ol jáı ǵana: - Eshteńe etpeıdi, baýyrym, shydaı turyńdar! Sen áli maǵan kereksiń! Túsinemisiń, kereksiń! Ázirshe, ózińe jaqyn koordınatany bere ǵoı» - dedi.
Biz ózimizge jaqyn jerdiń koordınatasyn berdik. Snarıadtar jaýdyń legine dál túsip jatty. Ómirden endi qosh aıtqan sátte, art jaqtan «Ýra!» degen aıqaıdy estidik. Kóp uzamaı bizdiń T-34 tankter de keldi. Menen 30-aq metr jerde jaý tankileri lapyldap janyp jatty. Endi birer sátte bizdi taptap keter edi. Men osy urysta «Máskeýdi qorǵaǵany úshin» medalimen marapattaldym. Kóp uzamaı 1942 jyldyń qysynda Tomskige oqýǵa jiberildim. Dnepropetrovsk Qyzyltýly gvardııalyq ýchılışesi sol qalaǵa kóshirilgen bolatyn. Maıdanda komandırler jetispedi. Sondyqtan bizdi iriktep alyp, sol oqýǵa jiberdi. Sol ýchılışede bes aı oqyp leıtenat bolyp shyqtym.
- Óz polkińizge keldińiz be?
- Joq. Meni bul joly 5-shi Don kazaktary kavalerııalyq korpýsyna jiberdi. Osy korpýstyń 150-shi tankke qarsy talqandaýshy artıllerııalyq polkynda vzvod komandıri bolyp taǵaıyndaldym, Keıin 76 mm. zeńbirekter batareıasynyń komandıri boldym. Sóıtip, ofıtser-artıllerıst retinde Ýkraına, Moldavııa, Bessarabııa jerin jaýdan azat ettik. Korsýn-Shevchenko, ıAssy-Kıshınev operatsııalaryna qatystyq. Keıin Transılvanııa, Rýmynııa jerin jaýdan azat ettik. Vengrııada Balaton kóliniń mańynda moınymnan jaraqat aldym. Snarıadtyń jaryqshaǵy kúre tamyrdy janamalaı 2-3 mıllımetr ǵana jerden ótip ketken eken. Dárigerler «Kózqaǵaryń bar eken» dedi. Aman qaldym. Munda biz 2-shi Ýkraın maıdany áskerleriniń quramynda bolatynbyz. Bir Vengrııanyń ózinde alty aı shaıqastyq. Vengrler janqııarlyqpen soǵysty. Nemis fashısteri Býdapeshti qalaıda ustap qalýǵa tyrysty. Biraq báribir Býdapeshti aldyq. Vengrııa jerinde 140 myńnan astam keńes jaýyngerleri qaza tapty ǵoı.
- 5-shi Don kazaktary korpýsynda negizinen kazaktar boldy ma?
- Joq, onda neshe túrli ulttyń ókilderi boldy. Tek aty ǵana bolmasa naǵyz ınternatsıonaldy korpýs bolatyn.
- Ǵabbas aǵa, sizdiń korpýsyńyz Vena qalasyn jaýdan azat etýge qatysty. Siz Jeńis kúnin naqty qaı jerde, qalaı qarsy aldyńyz?
- Men jańa Balaton túbinde jaraqat alǵanymdy aıttym ǵoı. Sodan gospıtalda jatyp, «remonttalyp» shyqqan soń, ózim sekildi emdelip shyqqan ofıtserlermen birge «Qaıdasyń bólimshem» dep jolǵa shyqtyq. Jolaı kóliktermen. Shirkin Avstrııanyń joldary, oqtaı túzý ǵoı! Sodan túnde biz bir avstrııalyqtyń úıine túnep shyǵýǵa toqtadyq. Tamaqtanyp, bolyp ózara biraz áńgime-dúken qurdyq. Bir ýaqytta uıqyǵa jattyq. Men tapanshamdy jastyǵymnyń astyna qoıdym da tátti uıqyǵa battym. Bir ýaqytta tarsyldaǵan, gúrsildegen dybystardan oıanyp kettik. Jalma-jan tapanshalarymyzdy ala sala apyl-ǵupyl kıinip dalaǵa atyp shyqtyq. Sóıtsek, avstrııalyqtar kúlip, máz-meıram bolyp júr! «Gıtler kapýt» dep qoıady. Bizde sol jerde jas balasha qýanyp, aıqaılap, aspanǵa oq attyq. Kóz jasymzǵa erik berip bir-birimizdi qushaqtap júrmiz. Vena túbinde sharap saqtalatyn jerqoımalarǵa túsip, toıladyq! Ábden masaıdyq. Biraq 11 mamyrda polk komandıri Rýmıantsev áskerı qyzmettiń áli jalǵasyp jatqandyǵyn esimizge saldy. Bir shelek sýdy basymyzǵa tóńkerip jiberdik te esti jıyp sapqa turdyq.
- Soǵys aıaqtaldy emes pe?
- Biraq Soltústik Italııada soǵys kezinde nemisterdiń qoldaýymen general Krasnovtyń kazak korpýsy qurylǵan bolatyn. Olar Germanııanyń Rýr oblysyna ótip ketpek. Óıtkeni, qaýeset boıynsha onda áli berilmegen nemis korpýstary bar-mys. Eń bolmaǵanda odaqtastardyń qolyna túsý ǵoı. Soǵys kezinde ondaǵan myń kazak nemister jaǵyna shyǵyp ketti emes pe!? Sodan Avstrııadaǵy Alpi taýlarynyń eteginde «aqtar» qozǵalysynyń ókili, general Krasnovtyń korpýsyna qarsy shyqtyq. Bir aptadaı eki arada dúrkin-dúrkin atystar boldy. Al 16-sy kúni olar sheshýshi shaıqasqa shyqty. Shashkalaryn jalańdatyp, bizdiń 76 mm. zeńbirekterge týra shapty. Árıne óletinderin bildi. Biz jaqyndata tústik. Keıin men: «Atyńdar» - dep buıryq berdim. Bul soǵys. Ne sen óltiresiń, ne seni óltiredi. Orystar «aqtar» men «qyzyldar» bolyp, bir-birine budan 25 jyl burynǵydaı oq jaýdyrdy. Erteńine 17 mamyr kúni men genaral Krasnovty kórdim. Ol Voroshılovty, Býdennyıdy surady. «Býdennyımen kezinde kezdesip edik. Olar qazir ne istep júr?» - dep surady. «Ne istep jatyr deısiz be? Sizderdiń áskerlerińizdi qyryp júr» - dedi bir ofıtser. Al Krasnov: «Kezinde qyzyldardy biz de qyrǵanbyz» - dep jáı ǵana jaýap berdi. Qoshtasarda qyzyl armııanyń ofıtserleriniń biri: «Endi ne isteısiz?» - dep surap edi. Ol:«Jeńimpazdardyń rahymyna úmit artamyn. Memýar jazamyn» - dep jaýap berdi. Biraq, ony kóp uzamaı atý jazasyna buıyrdy ǵoı.
Mine osylaısha soǵysty kapıtan sheninde Avstrııa jerinde aıaqtadym. Vena túbinde eki aıaǵynan aırylǵan avstrııalyqty kezdestirdim. Men odan aıaǵynan qaı jerde aırylǵanyn suradym. Ol «Brest mańynda bolǵan shaıqasta» dep jaýap berdi. Árıne, men oǵan soǵystyń alǵashqy kúnderi Brest garnızony quramynda bolǵanymdy aıtqanymda onyń qandaı sezimde bolǵany aıtpasa da túsinikti edi. Ol bizdiń jerimizge jaý retinde basyp kirdi. Al biz qııan-keski urystar júrgize otyryp, 4 jyldan keıin onyń jerine jeńimpaz retinde aıaq bastyq.
- Ǵabbas aǵa, áńgimeńizge rahmet!