Uly Jeńis: Maıdannan jetken sońǵy hat!
1941-1945 jyldaryndaǵy Uly Otan soǵysyna Aqjazyq aýylynan 111 adam attandy. Uly qyrǵynnan sol esil erlerdiń tek 67-isi ǵana aman-esen aýylǵa oraldy. Biraq, osy alpys jetiniń ishinde on eki múshesi saý, densaýlyǵynda zaqymy bolmaı qaıtqany shamaly edi. Qandy qyrǵynnyń ortasynan elmen amandyqta kóriskenderiniń ózine táýba. Kóbisi aýrý, eńbekke jaramsyz, eń bastysy, joıqyn soǵysty kózimen kórip, júrekteri jaraly bolyp, jan kúızelisimen oralǵandar bolatyn.
Uly Otan soǵysy el basynan kúrkirep ótkenine biraz jyl ótse de, onyń jarasy men jańǵyryǵy áli kúnge janymyzdy aýyrtyp, jadymyzda turady. Sol qandy qyrǵynnyń kýásindeı, tómendegi jazylǵan hatta - jaýynger-azamattyń elge-jerge degen súıispenshiligi, amanat-murasy tur. Onda maıdan men tyldyń, soǵysta jaýmen shaıqasqan erler men eldegi úlken-kishiniń janqııarlyq eńbegi, surapyl kezeńniń kóp syry shertiledi. Hat avtory - jas ári jalyndy, jigerli aqynjandy azamat - Qabilda (Qabyjan) Ysqaqov.
Qabilda Ysqaqov - qazirgi Almaty oblysynyń Járkent óńirindegi Aqjazyq aýylynda týyp ósken. El basyna kún týǵan qıyn kezeńde bir ákeden taraǵan aǵaıyndy tórt jigittiń eresek ekeýi - Aıtaqyn men Qabilda el qorǵaý úshin qan maıdanǵa attanady, býyny qatpaǵan jas baýyrlary Ábilda men Álimqoja elde qalady. Ol kezde Qabilda bar-joǵy on segiz jasta bolǵan. Aǵaıyndy eki jigit te Kavkaz maıdanyna tap bolyp, onda ár baǵytta órbigen bólek-bólek soǵysqa kiredi. Qabilda Ysqaqov gvardııa mınometty vzvodynda soǵysqa aralasyp, jigerliliginiń, qaısarlyǵynyń arqasynda gvardııa leıtenanty shenin ıelendi.
Qabilda Ysqaqov sol maıdanda júrip aǵasy Aıtaqynnyń erlikpen qaza tapqanyn estıdi. Elge jazylǵan hatta osy bastan ótkergen qıyn oqıǵalar baıan etiledi, onda 18 jastaǵy jigittiń óziniń basyndaǵy aýyr qazaǵa qaramaı baýyrlardy, aǵaıyn-týǵandy jigerlendirý, eldi rýhtandyrý, bereke-birlikke shaqyrý bar.
Óleńde aty atalatyn Ábilda, Álimqoja onyń elde qalǵan baýyrlary bolsa, Pashan men Márııa maıdanda mert bolǵan aǵasy Aıtaqynnyń balalary. Amal ne, 18 jasynan soǵystyń kóp surapylyn kórip, sol jolda baýyrynan da aıyrylǵan asyl azamat 1944 jyly ózi de qaza tabady. Týǵan jerge ylǵı da sálem hatyn óleńmen arnaıtyn jaýyngerdiń bul sońǵy haty eken. Qabilda Ysqaqov 1944 jyly Soltústik Kavkazdaǵy surapyl soǵysta qaza taýyp, erligi men batyrlyǵy úshin «Qyzyl Juldyz» ordenimen marapattalǵan.
Maıdannan jetken sońǵy hat
Ábilda, Álimqoja inilerim,
Mııatym artymdaǵy kishilerim.
Saǵynyp, áke-sheshe, týǵandarmen,
Aq júzdi betterińdi súıer me edim?!
Bolsa da inilerim bastaryń jas,
El-jurtpen kempir-shalǵa bolyńdar bas.
Zamanshy, el ıesi sendersińder,
Bolmasa jassyńdar ǵoı, uıqyǵa mas.
Zar jylap sender úshin qaıǵy tarttym,
Kúnine sansyz tilek qudaıǵa aıttym.
Áke-sheshe, senderdi kórsetkin dep,
Alladan uıyqtasam da tileı jattym.
Qartaıdy, ákem bolsa jasy jetti,
Kóz kórmeı ýaıymmen kúshi ketti.
Qartaıyp endi dáýlet kórer kezde,
Qaıǵy men beınet kórdi, sory da ósti.
Qaıtadan bolǵan isti sanamaımyn,
Senderge qus bop ushyp bara almaımyn.
Bilmeımin, aramyz alys, halderińdi,
Qol qysqa eshbir kómek bere almaımyn.
Bilmeımin janym túgel kúızelgen be?
Óz jolyn aǵalarym túzegen be?
Jyrtylǵan, jaǵany estip kempir-shal dep,
Jan bar ma, kómekteser bizdiń elde...
Bilemin kempir-shaldyń sory baryn,
Jaratqan mańdaıyna jazǵan qalyń.
Aıyrylyp mııat qylǵan Aıtaqynnan,
Demesin ýaıymym basqan qalyń.
El qusap, elge barsam baqpas edi,
Qart ákem qaıǵy-muńsyz jatpas pa edi.
«Shúkir» dep bir Qudaıǵa jalbarynyp,
Táýbasyn kempir-sheshem aıtpas pa edi?!
Márııany, Pashanmenen jetim deıdi-aý,
Qasyna jan jolamaı ketti, deıdi-aý.
Keshegi alaqanda ósken Pashan,
«Áke!», dep endi kimge órmeleıdi-aý!
Olardyń mańdaıynan kim sıpaıdy,
Mápelep, sheshesi ony baǵa almaıdy.
Kıimsiz alma-julma júrgennen soń,
Súıkimsiz, sorly jetim dep sanaıdy.
Aıtaıyn, kóp armannyń nesin sanap,
Suraımyn bir Qudaıdan, jalǵyz talap.
Egerde tileýimdi berse, Qudaı,
Jol tartsam, aman-esen elge qarap.
Ósıet, Álimqoja, saǵan aıtar.
Jylasa jas balalar saǵan batar.
Qaırat qyp, aqylmenen aıla taýyp,
Baqsańyz jaratqanym násip qosar.
Kórseń jastan beınetti qınalmasań,
Yqylaspen kempir-shaldan bata alsań.
Kempir-shal álde bolsa qor bolmas ed,
Aýylda, Japarǵalı sen saý bolsań.
Jasy-jas, jan serigiń Ábildany,
Úıretip árbir iske aqyl salǵyn.
Egerde sanań bolsa, janym Áltaı,
Zekirip jas balany qınamaǵyn.
Bildirtpe, Pashan, Márııa jetimdigin,
Kemitpe, burynǵydan kıim túrin.
Joqtyǵyn Aıtaqynnyń bildirtpegin,
Aqylym sol, saǵan aıtar janym meniń!
Hat jazǵan: Qabyjan Ysqaqov.
Chechen ASSR-y. Kavkaz tańy.
1944 jyl.
* * * *
Osy surapyl soǵys jyldarynda Aqjazyqtan ásker qataryna alynǵan Kósherbaev Shyny aqsaqal 1942 jyly qan maıdannyń ortasynda júrip, aýylyna, el jurtyna degen saǵynyshyn qaǵazǵa túsirip, aǵaıyn týysqa mynadaı hat joldaǵan eken:
Aýylǵa arnaý
Aýylda Qalaý qarııa,
Sen ediń Ysqaq dárııa.
Aqtaılaq qartym aman bol,
Bul da bir fánı dúnııa.
Aqsaqalym Imádı,
Bizge tústi mundaı kúı,
Syndybek jezdem aman bol,
Kórsetip ediń talaı syı.
Muhamedjan qartyma,
Sálem jazdym artyma.
Qosylar kún bolar ma?
Aman esen halqyma.
Qulmuhambet aǵamyz,
Qap taýyndaı panamyz.
Saǵynǵan soń eldi oılap,
Kún saıyn hat salamyz.
Maqytbek pen Úmbetpek,
Artyq týǵan qara kók.
Balalarǵa aqyl aıt,
El basqarǵan asyl tek.
Eshmuhambet, Segizbaı,
Aqylyń edi teńizdeı.
Bar jastarǵa kóziń sal,
Ákesi joq degizbeı.
Bul óleńinde Shyny atamyz aýylda qalǵan kempir-shaldyń, aqsaqaldardyń, qarııalardyń jaqsylyǵyn aıta kelip, sol kezdegi elde qalǵan jurtqa, Aqjazyq aýylynyń tóraǵasy Kódekov Úmbetbekke jáne basqalaryna arttan erip kele jatqan keıingi jetkinshekterge adamshylyqpen qarap, qamqor bolýdy surap, aýyldyń bereke-birlikte bolýyn tilegen. Shyny atamyzdyń hatpen kelgen osy óleńin sol ýaqytta búkil aýyldyń kári-jasy jattap, aýyzdan aýyzǵa aıtyp júrgen eken.