Uly Otan soǵysynyń 65 sáti: ákem týraly estelikter - A.Qoshmambetov
Búgingi aıdarymyzda Uly Otan soǵysynyń ardageri Ánýar Qoshmambetovtyń uly Asqar Qoshmambetov ákesiniń erlik isteri týraly estelikterin jarııalaımyz.
Qoshmambetovtar áýleti Jambyl oblysyna tanymal, ári bedeldi otbasylardyń biri. Atasy Kárimbaı Áýlıe-Ata ýezinde (20 ǵasyrdyń basynda Jambyl oblysy osylaı atalǵan) Keńestik bıliktiń qalyptasý kezindegi bastaýlarda Turar Rysqulovpen bir qatarda turǵan. Kárimbaı atanyń qurmetine Tarazdyń ortalyǵynda Ortalyq stadıonnyń janynda eskertkish te qoıylǵan.
Jambyldyq kásipker, Asqar Qoshmambetov QazAqparattyń tilshisine bergen suhbatynda Uly Otan soǵysy maıdanynda jaýmen shaıqasqan ákesi jóninde bylaı deıdi:
Meniń ákem - Ánýar -qaıyrymdy, aqyldy, Uly OGtan soǵysyn basynan ótkergen adam bolǵan. Ol ómirden erterek - 42 jasynda ozsa da, esimizde erjúrek ári keńpeıil jan retinde qaldy. Men jyl saıyn 9 mamyr kúni beıitine baryp, granıtqa qalampyr gúlin qoıamyn. Bul meıram - ákemniń meıramy.
- Ákeńiz qaı jerde soǵysty?
- Bala kezimizde, ákemiz kóz jumǵannan keıin artynda qalǵan medaldarymen, dápterlerimen oınadyq. Olardyń baǵa jetpes qundylyq ekenin túsinbedik. Al qazir kóp jyldan soń men ákemniń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy jolyn qalyptastyrýǵa kirisken edim, alaıda ókinishke qaraı, kúndeligi men berilgen nagradalary jetispeýde. Qalǵan qujattar boıynsha, Ánýar Kárimbaıuly Qoshmambetov Qyzyl Armııa qataryna 1941 jyly shildeniń 15-inde shaqyrylǵan. Bul Aqshaı apama ákelip berilgen áskerı komısarıattyń anyqtama qaǵazymen dáleldendi. Voenkomatqa jańadan shaqyrylǵandar dáldep atpaq túgili, qatarda adymdaýdy da bilmeı maıdan alańyna jiberilgen.
Á.Qoshmambetovtyń jeke kadrlyq qaǵazdynda soǵys týraly jazbalar óte az. Onda maıdan shebiniń aty, áskerlerıdiń tegi, tıgen jaraqattary jáne qaı urysta alynǵany tizbelengen. Bir nárse anyq belgili - alǵashqy kezde ol kisi jaıaý ásvkerde qyzmet etken, sodan keıin tankıst bolǵan. Jaıaý ásker retindegi qyzmetin Máskeý túbinde atqarǵan. Oǵan dálel - 1942 jyly Máskeýden Zına atty qyzdyń meniń ákem Ánýarǵa, Sasha dep atap jibergen úshburyshty haty. Taǵy bir atap ótetin jaı, osy hattyn betinde «15854 Áskerı tsenzýramen qaralǵan» degen mórtańba bar.
- Tamasha!..
- Iıa, al meni tańǵaldyrǵany bul- azynaǵan sýyq pen jan-jaqtan bombalaýǵa qaramastan, jastar jaǵynyń kezdesýlerge, kınoǵa barýdy oılaǵany. Máskeý túbinde ákem 1941jyly qoldan, al 1942 jyly Zvenıgorod qalasynda jilinsheginen,1943 jyly Gjatsk túbinde (qazirgi Gagarın) oń jaq jambasynan jáne 1944 jyly Mıtavany (Elgava) alý barysynda - sol jaq aıaǵynan jaraqattanǵan. 1945 jyly bolsa, Berlınge bet alǵan jolda tankte janǵan. Sodan keıin, jeke betshesinde jazylǵany boıynsha, úshinshi Stalıngradtyq tanktik korpýste qyzmet etken. Sonymen qatar, Úshinshi gvardııalyq Kotelnıkov tanki korpýsynda bolǵan. Biraq, bul týraly soǵys týraly málimetterde berilmegen. Men karta boıynsha ákemniń ómirbaıanynda geografııalyq pýnktterdi, áskerı bólimsheniń joldarymen salystyrǵanda, uqsastyqtar taptym. ıAǵnı, meniń ákem Germanııadaǵy urystarda tank korpýsy quramynda bolǵan.
1943 jyldyń qazan aıynda Ánýardy komsomol qataryna qabyldaǵan. Soǵystan keıingi jyldardaǵy bir esteliginde ákem urys barysynda jaryqshaqtyń keýde tusyndaǵy qaltadaǵy komsomol bıletin tesip ótkenin jazǵan. Osy qujat saqtalǵan jáne onda jaryqshaqtyń izi men qan daqtary qalǵan. Múmkin osy komsomol bıleti ákemniń ómirin saqtap qalǵan bolar?
Sheshem Kúláshtiń aıtýynsha, 1945 jyly gospıtalge kúıik shalyp túsken ákemniń dárigerler aıaǵyn kesýge uıǵarady. Sebebi, onyń sońy gangrenaǵa aınalý qaýpi bar edi. Alaıda kórshi palatada jatqan eresek soldattar: soǵystyń aıaqtalar ýaqyty jaqyn, jaqynda úıge de qaıtarmyz, sondyqtan jas jigitti múdedek etýdiń qajeti ne? - dep toqtatqan. Sodan bir aıaqtyń terisin ekinshi aıaqqa tikken soń, birtindep jazylǵan. Biraq, ákeme uzaq ýaqyt emdelýge týra kelgen. 1945 jyly 9 mamyr kúni ornynan tura almaǵan. Al Jeńis týraly habar ony aıaqqa tik turǵyzǵan. Onyń dáleli retinde ákemniń myna óleń shýmaqtaryn usynamyn:
Tereze ashyq.
Erteńgi ýaqyt
Gúl ısi ańqyp
Sáýleli shattyq
Kóktemgi aýa jarasqan.
Men jatyrmyn tósekte,
Baılaýly aıaq tósekke.
Keshegi keshte
Pyshaq sap etke,
Sanymnan aldy oq párshelep.
Abaıla epte
Qımyldap etpe...
Dep aıtty aqyl bireý kep.
Jany kúryǵyr tátti eken,
Aýyrdy aıaq siresken.
Qýanysh óleń,
Tartylǵan garmon
Qulaqty jaryp barady.
Sestra kelip,
Betimnen obip
Bitti dep, soǵys, qýandy.
Dalaǵa sestra ketkende
Jata almadym tósekte.
Aıaqty sheship,
Tósekten túsip
Aınalǵan basqa qaramaı,
Tekshege keldim, kósheni kórdim
Aýyrǵan jandy aıamaı.
Kósheni kórip, qýanyp
Ketippin talyp, jyǵylyp
Osylaı bizder
Ańsaǵan kúnder
Qıyndyqpen kelgende,
Ajaly jetken
Jaý oǵynan ólgen
Sol erlerdiń esimi
Eskerilsin maı kúni.
Qyzyl armııanyń serjanty Qoshmambetov Ánýar Kárimbaıulynyń áskerı erligi - onyń mıllondaǵan ózge de soldattar sııaqty ózin aıamaı Otan úshin jaýmen aıqasyp, otqa túskeni. Máskeýden Berlınǵe deıingi jol - bul ákemniń soǵys boıynda júrip ótken joly.
Ákem 1964 jyly qaıtys boldy. Soǵys onyń densaýlyǵyna úlken zaqym ákeldi. Al beıbit ýaqytta emdelýge ýaqyt bolmaǵandyqtan, aýrýlaryn asqyndyryp alǵan. Men ol kezde 5 jasar bala edim. Ákem esimde joq. Tek keıbir sátteri ǵana. Biraq ákemiń kózin kórgen, bilgen adamdardan, ol kisi týraly tek jaqsy sózder estımin. Ákemdi: qaıyrymdy, jibi túzý jan retinde sýretteıdi.
Ol ómirinde Stalındik «halyqtardy jappaı qonystandyrý» sııaqty kezeńdi bastan ótkergen bolatyn. Osy ýaqytta Maıtóbe aýylyna grekter kóshirildi. Bul kóktem mezgili bolatyn. Kún bolsa sýyq, jer batpaq. Soǵan qaramastan áskerıler balalar men qarttardy aýylda ashyq aspannyń astynda qaldyrdy. Osy ýaqytta olardy kórgen ákem mekteptiń esigin ashyp, qarttar men balalardy synyptarǵa ornalastyrdy. Bul týraly men Ánýar Kárimbaıulynyń balasy, meniń inim Asandy tanıtyn grek áıelinen estidim.
Mine, adamzat balasyn qorǵap qalǵan sol kezdegi jaýyngerler keńpeıil de erjúrek azamattar edi.