Uly Otan soǵysynda naqty qansha adam qaza tapty?

ALMATY. QazAqparat - Soǵys ádiletti bolsyn, ádiletsiz bolsyn shyǵynsyz bolmaıdy. Bul turǵyda qasirettiligi jaǵynan 1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysynyń adamzat tarıhynda alar orny erekshe. Mundaǵy adam shyǵyny jan túrshiktiredi. Sol surapyl soǵysta Keńes odaǵy men fashıstik Germanııa tarapynan bolǵan adam shyǵyny jaıynda kúni búginge deıin ortaq, biraýyzdan moıyndalǵan naqty statıstıkalyq málimet joq. Árıne, memlekettik muraǵattardaǵy «Asa qupııa» qujattarǵa birtindep qol jetip, tarıhshylar turaqty túrde zertteýler júrgizip, nátıjesin jarııalap jatyr.

Solardyń ishinde búgingi tańda Reseı Federatsııasy Qarýly Kúshteriniń Áskerı-memorıaldyq ortalyǵynyń keńesshisi, áskerı ǵylymdar professory, áskerı ǵylymdar kandıdaty, otstavkadaǵy general-polkovnık Grıgorıı Krıvosheev bastaǵan bir top zertteýshilerdiń derekteri negizge alynyp keledi. Olar 1988-1993 jyldar aralyǵynda armııalardaǵy, flot, shekara jáne ishki áskerlerdegi adam shyǵyny týraly derekter saqtalǵan arhıvtik qujattarǵa keshendi statıstıkalyq zertteýler júrgizgeni belgili. Sondaı-aq, Bas shtab pen KSRO Qarýly Kúshteriniń, ІІM jáne Federaldyq Qaýipsizdik Bıýrosynyń qupııa saqtalyp kelgen murǵattyq materıaldarymen de tanysqan. KSRO Qorǵanys mınıstrlginiń áskerı shyǵyndarǵa qatysty qujattardy da qaraǵan. Sonymen, G. Krıvosheev bastaǵan zertteýshiler tobynyń demografııalyq balans ádistemesi boıynsha júrgizgen zertteýleriniń qorytyndysy boıynsha KSRO Uly Otan soǵysynda 26 mıllıon 600 myń adamynan aırylǵan. Olardyń ishinde dushpannyń áskerı jáne basqa da áreketteri nátıjesinde qaza bolǵandar, dushpannyń basyp alǵan aýmaqtarynda jáne tylda soǵystyń aýyrtpalyǵyna baılanysty ólim-jitim deńgeıiniń artýynan kóz jumǵandar, sondaı-aq soǵys jyldarynda KSRO-dan shet elge ketip, qaıtyp oralmaǵandar da bar. Qaza bolǵandardy, jaraqattardan kóz jumǵandardy jynysyna qaraı bóler bolsaq, árıne basym bóligin er azamattar (20 mln. jýyq) quraıdy. Jalpy 1945 jyldyń aıaǵyna qaraı, KSRO-da 20 jastan 29 jasqa deıingi áıelderdiń sany sol jastardaǵy er azamattardan eki ese artyq bolǵan eken. Keıbir shet eldik belgili zertteýshilerdiń pikirinshe, G. Krıvosheev tobynyń keltirgen sany (26,6 mln.) bul KSRO-nyń soǵysta aırylǵan adamdar sanynyń eń tómengi shegi ǵana. Al joǵarǵy shegi 43 mıllıonǵa jýyqtaıdy. Demek, shynaıy statıstıka osy eki sannyń arasynda bolýy yqtımal. Endi, osy jalpy statıstıkanyń ishinde naqty áskerıler arasyndaǵy shyǵynǵa keler bolsaq, G. Krıvosheevtyń dereginshe, Uly Otan soǵysy barysynda iz-túzsiz joǵalǵandar, tutqynǵa túskender jáne esepke alynbaǵan áskerı shyǵyndar (jappaı sheginý bastalǵan soǵystyń alǵashqy aılary) - 4 559 000 adam. 1 836 000 adam tutqynnan oralsa, 1 783 300 adam tutqynnan oralmaǵan (ólgen, habar-osharsyz ketken nemese shet elderde qalyp qoıǵan). Osylaısha, resmı derekter boıynsha, Qyzyl armııa Uly Otan soǵysynda 8 668 400 áskerı qyzmetshisinen aıryldy (1993 jyly ashylǵan derekterge sáıkes qaza bolǵandar - 6 885 100 + tutqynnan oralmaǵandar - 1 783 300). Biraq, odan resmı derekter boıynsha buryn habar-osharsyz ketti dep sanalǵan, biraq keıin tabylǵan jáne áskerge qaıta shaqyrylǵan 939 700 adamdy alyp tastaıtyn bolsaq, onda qorytyndy nátıje 7 728 700 adamdy quraıdy. Alaıda, bul sandar kóp zertteýshiler tarapynan synǵa ushyrady. Mysaly, Reseı ǵylym akademııasy Reseı tarıhy ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń doktory Vıktor Zemskovtyń aıtýynsha bul derekterde turǵyndar arasyndaǵy shyǵyn tym kóbeıtilip, al áskerıler arasyndaǵy shyǵyn tym tómendetilip kórsetilgen. Mundaı ara-qatynastyń bolýy tipti múmkin emes nárse. Mundaı soǵysta qaza bolǵan áskerı qyzmetshilerdiń sany basqalaı adam shyǵyndarynyn sózsiz kóp bolýǵa tıis. Onyń keltirgen dereginshe, jalpy áskerı shyǵyndar kem degende - 11,5 mıllıon adamdy, al azamattyq turǵyndar arasyndaǵy shyǵyndar kem degende - 4,5 mıllıonnan astam adamdy quraıdy Al, Germanııanyń resmı derekteri boıynsha áskerı shyǵyny Reseı derekteri boıynsha 4,27 mln.adamdy quraıdy (qaza bolǵandar, jaraqattan kóz jumǵandar jáne iz-tússiz joǵalǵandar). Qazaqstanǵa keler bolsaq, áskerı mekemelerdiń resmı málimetterine sáıkes, elimizde soǵys jyldarynda 12 atqyshtar, 4 kavalerııalyq dıvızııa, 7 atqyshtar brıgadasy jáne 50 tarta polkter men batalondar jasaqtalǵan Al maıdanǵa 1 mln. 200 adamnan 1 mln. 400 myń adamǵa deıin attanǵan. 600 myńǵa jýyq otandasymyz soǵystan oralmady (olardyń 125 myńnan astamy habar-osharsyz ketkender). Reseıdiń áskerı derekterine kóz júgirtsek, Uly Otan soǵysynda 126 myńǵa jaýyq qazaq jaýyngeri qaza tapqan. Bul, Qyzyl armııanyń jalpy áskerı shyǵynynyń 2 paıyzyn quraıdy eken. Al shyn mánisinde shyǵyndardyń kólemi qandaı edi? Bul, aldaǵy ýaqytta el táýelsizdigi jáne el múddesi turǵysynan muqııat zertteýdi talap etetin kúrdeli jumystar ekeni daýsyz.