Uly qaǵan qaıda jatyr? - baspasózge sholý

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi 7 mamyr, beısenbi kúni jaryq kórgen respýblıkalyq buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy ózekti maqalalarǵa sholýdy usynady.

***

Búginde jastardyń kitap oqymaıtyndyǵy, kitaphanaǵa tym sırek baratyny jıi aıtylady. Árıne, ǵalamtor, tehnıkanyń sońǵy jetistigi adamdy kitaptan alshaqtatqany belgili. Biraq ınternet eshqashan kitap pen kitaphananyń ornyn basa almaıdy, dep jazady « Aıqyn » gazeti búgingi sanyndaǵy « Kompıýter kitapty almastyra ala ma? » atty maqalasynda. Basylymnvń atap ótýinshe, kitaphanadaǵy jumystyń qıyndyǵymen qatar qyzyǵy da basymdaý bolady. Kitap urlaý, ony syzyp ketý, jyrtyp alyp ketý degen sııaqty. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi IV ǵasyrda Rımde kópshilikke arnalǵan 28 kitaphana bolǵan. Orta ǵasyrlarda ýnıversıtetter janynan ashylǵan kitaphana­larda urlyq-qarlyqty boldyrmaý úshin kitaptardy qabyrǵaǵa shynjyrmen buǵaýlap tastaıtyn bolǵan. Máselen, kitap urlaıtyn eń belgili bıblıokleptoman Stıven Blýmberg bolǵan kórinedi. Ol óz ómirinde 268 kitaphanaǵa bas suǵyp, 23 myńnan asa sırek kezdesetin kitapty urlaǵan. Quny 20 mıllıon dollardan asatyn kitaphanasyn tolyqtyrý úshin Blýmberg kitap urlaýda túrli qıturqy ádisterdi qoldanǵan. Kitaphanadaǵy urlyq qazir de ushyrasady. Almatydaǵy kópshilik jáne joǵary oqý oryndarynda da tosyn oqıǵalar bolyp turady eken. Ásirese, kitaphanalarda kompıýter tyshqandaryn «aýlaıtyndar» kóbeıgen. Óıtkeni kitaphanalardyń basym kópshiligi kompıýtermen jabdyqtalǵan jáne kitapqa tapsyrys berý elektrondy ádispen júzege asyrylady. Máselen, Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń ál-Farabı kitaphanasynda 9 fakýltettiń kitap qory 57460 danany quraıdy. Kelýshilerdiń basym kópshiligi stýdentter. Osy kitaphananyń qyzmetkeri Raıa Qypshaqbaevanyń aıtýynsha, 20 kompıýter «tyshqanynyń» 10-nan astamy joǵalyp ketken. Internettiń arqasynda kitap urlaý sıregen. Al Ulttyq kitaphanada eń kóp jasalatyn eskertý - kitap betterin uıaly telefonǵa sýretke túsirý. Munda kitaptan kóshirme jasaýǵa bolady. Biraq kóshirmeńiz 10 betten aspaýy kerek. Son­dyqtan aqshasy bolmaǵan keıbir stýdentter betti telefonǵa túsirip, mamandardan eskertý alyp jatady. Qazir kitaphanalardyń barlyǵy beınekameralar arqyly baqylanatyndyqtan, óreskel qatelikter oryn ala qoımaıdy. Biraq «urlaımyn» degen adam ebin tabatyn sekildi. Qoryta aıtqanda, kitap, kitaphana sekildi kıeli uǵym­dardyń ornyn eshnárse almastyra almaıdy. Kitap qadirsiz bolsa, Shekspır «kitap maǵan taqtan da qymbat» demes edi. «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Uly qaǵan qaıda jatyr» degen maqalasynda Shyńǵys hannyń qaıda jerlengeni týraly tyń derektermen bólisedi. Basylymnyń jazýynsha, qazaqtyń belgili jazý­shysy marqum Qalıhan Ysqaq gazetke bergen bir suhbatynda: «Shyń­ǵys hannyń jerlengen jeri jóninde san-saqqa júgirtetin áń­gime kóp. Árıne, oǵan núkte qoıý múmkin emes. Óıtkeni Uly Qaǵan­nyń múrdesin taýyp, «mynaý Shyń­­­ǵys hannyń molasy» dep esh­­­­kim aıta alǵan joq. Aıta al­maıdy da. Tek «ana jerde, myna jer­de» degen boljam, sáýegeılik kóp. Al meniń topshylaýymsha, Shyńǵys­ han Altaıda bálkim, Qa­ra Ertistiń tabanynda jerlenýi múmkin. Qo­lymnan kelgenshe, Uly qaǵan ómi­rin biraz zerttegen adammyn. Al­taı - ıisi túrkilerdiń otany. Biz­­diń jyl sanaýymyzdyń 61 jy­ly búkil túrkiler Otyken ólke­sine jınalǵan. ıAǵnı Tór Altaıǵa, 551 jylǵa deıin sol jer­de jatyp, Turan ımperııasyn ja­rııa­lap ba­ryp jyljyǵan. Aty-shý­ly Attı­la da sodan attanǵan. Kótenhan­nyń eki balasy Ash­bórihan men Botpaı da sodan at­tan­ǵan. Shyń­ǵys­ han da sol jer­den attanǵan. Altaı - búkil túr­­ki­lerdiń atame­keni. Muny ár­daıym este ustaǵan jón. Tarıhı qujattar boıynsha bir kezde bul jer Otyken atanǵan... Jalpy, men Qa­ǵan­nyń denesi mońǵol jerinde emes, ata-babasy ósip-órkendegen Al­­taı­da jatyr dep esepteımin» de­­gen úlken jazýshy. Bálkim, Qalıhan aǵanyń aıtqanynda bir shyndyq jatýy da múmkin. Al sol uly qaǵannyń ólimi de, múrdesiniń qaıda jatqany da belgisiz... Osy belgisizdik oǵan degen qyzyǵýshylyqty odan ary arttyrýda. Ásirese, ótken ǵasyr­dyń toqsanynshy jyldarynan be­ri mońǵol jerine at arytyp ba­ryp, Uly Qaǵannyń jatqan jerin iz­destirgen japon, amerıkan, ne­mis, frantsýz, qytaı, orys, aǵyl­shyn ekspedıtsııalary ázirge túk tap­pady. Degenmen, belgili bir ná­tıjege qol jetkizdik degender de bar. Máselen, osydan biraz jyl buryn mońǵol jáne AQSh ǵa­lymdarynyń birlese júrgizgen zert­teýinen tuşymdy birdeńe shyq­qan sııaqty. Olar Mońǵolııa­nyń soltústik batys óńirinen XIII -XIV ǵasyrlarda jerlengen pat­sha­­lar alqabyn tapqan. «Bálkim, uly qaǵan sonda jatqan bolar» deı­di olar. Buǵan deıin týǵan daý­lar­ǵa nazar aýdarsaq, Shyńǵys hannyń múrdesi «birde ana jerde, birde myna ólkede jerlengen» degen áńgime kóp. Biri - Burhan Qaldun taýynda, ekinshisi - qytaı men mońǵol shekarasyndaǵy Altaı taýynyń eteginde, úshinshisi - búgingi qazaq jerindegi Shyń­ǵys­taýdyń mańy, Tarba­ǵataı­dyń bir jotasy degendi alǵa tartady... Jo­ra­mal kóp, biraq bultartpas aı­ǵaq joq. Ásirese, qy­taı­lar «Shyń­­ǵys qaǵan tańǵut­tar­dyń Sı Sıa memleketin shabýǵa bar­ǵan sa­pa­rynda dúnıeden ótti» de­­s­e­di. Ras, tańǵut memleketi meken etken jer búgingi Qytaıdyń soltústik aımaǵynda ornalasqan. Sodan bo­lar, qytaılar «Uly qaǵannyń sú­ıe­gi bizdiń jerde jatyr» degendi jıi aıtady. Tipti úlken murajaı ashyp, Shyńǵys hannyń denesi ja­tady dep tabyt ta jasap qoı­ǵan... Endi álemdik tarıhta orny erekshe tulǵany kim de bolsa óz jaǵyna tartqysy keleri haq... Orystar «han Týva jerinde» deı­di... Óıtkeni uly qolbasshynyń tarıhı otany sol óńir - qazirgi tývalyqtardyń ata-tegi uranhaı­lar ómir súrgen Saıan-Altaı taýy­nyń etegi. Tývalyqtardyń eski ańyzyna nazar aýdarsaq, uly han ólgen soń onyń súıegi taýdyń bir saıyna búkil baılyǵymen kómil­gen eken. Uranhaılardan quralǵan myńdaǵan salt atty jaýyngerler talaı jyl sol mańdy kúzetipti... Desek te, uly Qaǵannyń bir da­nalyǵy, bálkim, kóregendiligi bo­lar, ózi ólgen soń súıegin ashyp qorlaýǵa jol bermeý úshin, eshkim bilmeıtin aıdalaǵa jerletýi. Kó­mil­gen soń, myńdaǵan jylqyny júr­gizip, qabirdi jermen birdeı etip te­gistep jiberýi, ony kómýge barǵan adam­dardyń birin qaldyr­maı qy­ryp tastaý adam jany túrshigerlik oqıǵa sekildi kóringen­men, bir ja­ǵy­nan durys pa dep te oılaısyń. Óıt­keni eki-úsh myń jyl buryn qaı­­tys bolǵan per­ǵaýyn­­dardyń ta­bytyn ashyp, máı­itterin zerttep, sú­ıekterin birde anda, birde mynda ta­syp, qorlap júrgen ǵa­lym­dar bú­ginde kóp. Kóregen Qaǵan sony se­zip, súıegin qorlatpaýdy oılasa kerek-ti. Sonymen, zertteý­shiler ne deı­­di? Henteı taýly jotasynan ǵa­lym­dar, arheologtar úlken qor­ǵan tapqan. Onda asa belgili adam jer­lengeni týraly aıǵaq kóp. Qorǵan­nyń shet jaǵasy qa­zylyp, odan XII-XIV ǵasyrǵa ja­tatyn kóp­tegen jádiger alynǵan. Osyǵan qarap-aq, ǵalymdar jer­lengen adam jaı ǵana baı emes, óz za­manynyń asa iri tul­ǵa­sy bol­ǵa­nyn aıtady. Qor­ǵanda kim jat­qa­ny belgisiz. Ǵa­lymdar bul tóbeni tabý úshin uzaq eń­bektendi, teh­nıkanyń sońǵy je­tistikterin paı­dalandy. Jer qa­batyna tereń­dep ene alatyn apparat paı­dalandy. Sonyń ar­qa­synda taýly alqaptan bel­gisiz qorǵan tapty... Bul sol óńir­degi 4 myń sharshy mıldi ja­lyq­paı zertteýden keıingi ná­­tıje... «Bul jerde álem ta­rı­hyn óz­gert­ken, qolbasshy­lar­dyń qolbasshy­sy, patshalar­dyń patshasy Shyń­ǵys­ ­han jatqanyna senemin» deı­­­di eks­­pe­dıtsııa basshysy. Jergilikti jurt ta Shyńǵys han osy Henteı jotasynda jatyr de­sedi. «Onyń tynyshtyǵyn bu­zýǵa bolmaıdy. Eger de onyń jat­qan jerin qazyp, súıegin qorlaı­tyn bolsa, aqyr zaman ornaıdy. Úshinshi dúnıejúzilik soǵys bas­ta­lady» desedi olar. «Jurtty qyzyqtyratyn Shyńǵys hannyń qýaryp qalǵan súıegi emes, onyń ózimen birge kómilgen baılyǵy» deıdi jergilikti professor Ulam­baıar Erdenebat. Bálkim, solaı da bolar. «Jádigerlerdiń XII-XIV ǵa­syrǵa jatatyny anyqtaldy. Bi­raq tolyqtaı saraptamadan ót­ki­zi­lip bolǵan joq. Jalpy, bul já­diger­ler talaı dúnıeniń ba­s­­­­ta­­ma­sy bolmaq. Eger de Shyń­ǵys han­nyń múrdesi tabylyp jat­sa, ol HHІ ǵasyrdaǵy uly jańa­lyq bolmaq» degen ekspedıtsııa bas­­shy­­sy Lın. Biraq sodan beri ara­­da biraz jyl ótti. Alaıda zert­teý júrgizgen ǵalymdar odan keıin «jaǵdaı bylaı boldy» dep málim­de­me jasaǵan emes... Demek, Uly Qa­ǵan­nyń denesin tappaǵany da. «1795-1847 jyldary ómir súrgen mońǵoldyń ataqty ǵulama tarıh­shysy ári jazýshy Vanchınbal «Kók sýdar» (Kıeli shejire) atty tarıhı eńbeginde (keıin bul ­ uly Injınash jalǵastyryp jazyp aıaqtaǵan): «Shyńǵys hannyń múr­desin Onon, Kerýlen ózeniniń bastaý alǵan basy, Býrhan-Haldýn taýynyń tóbesine tas úı ornatyp jerlegen. Múrdeni shynar aǵashy­nan jasalǵan sandyqqa áspettep ornalastyryp, sandyqty úsh al­tyn beldikpen saqınalap bekit­ken. Altyn beldikti sandyq ar­naıy aınalmaly mehanızmge or­­natylǵan degen ańyz bar. Táń­ir­­diń qalaýy boıynsha qasıetti san­dyq ǵasyrda bir ret ornynda aı­nalyp turady-mys. Altyn qur­saý­ly sandyqtaǵy Shyńǵys han múr­desiniń basy shyǵysqa qaraǵan ýa­qytta mazardy ashsa qaýip-qa­ter­siz bolady-mys. Sol kezde múr­deni shyǵarýǵa ruqsat beriledi dep esepteıdi. Kúnshyǵystan kók bu­qa minip kelgen, belýaryna tús­ken saqaly bar qart adam bas­tap mú­r­deni ashýǵa tıisti deıdi. Múr­deniń basy kúnshyǵysqa qaramasa ta­bylmaıdy da, tabyla qalǵan jaǵ­daıda ashýǵa, shyǵaryp alýǵa bol­maıdy. Ondaı jaǵdaıda múr­deniń kıesi atady-mys.Tabı­ǵat apa­ty bolady, kútpegen alapat so­ǵys bastalady. Adamzatqa emi tabylmas indet taraıdy-mys de­gen ańyz bar» dep jazyp qaldyr­ǵan. Ańyz mońǵoldar ortasynda da aýyzsha saqtalǵan»( «Shyńǵys han­nyń mazary tabyldy...» Qar­jaý­baı Sartqojauly, Ha­lyq­ara­lyq Shyńǵys han akade­mııa­synyń akademıgi, túrkolog) deıtin de áńgimeler kóp. Árıne, «Shyńǵys hannyń múrdesin tap­tyq» degen jalǵyz bular emes. Osyǵan deıin de talaı ǵalym aıt­qan. Biraq bári bos áńgime bolyp shyqty. Uly qaǵan qaı­da jatyr? Belgisiz. Belgisiz bol­ǵan saıyn oǵan degen qyzyǵý­shylyq ýaqyt ótken saıyn arta túseri haq. *** Keshe Otan qorǵaýshy kúni qarsańynda Memleket basshysy - Qarýly Kúshterdiń Joǵarǵy Bas qolbasshysy Nursultan Nazarbaev kezekti joǵary áskerı jáne arnaıy ataqtar men synyptyq shender tapsyrdy, dep jazady « Egemen Qazaqstan ». Saltanatty rásim barysynda Nur­sultan Nazarbaev jınalǵandardy Otan qorǵaýshy kúnimen jáne Uly Jeńistiń 70 jyldyǵymen quttyqtady. Ulttyq armııanyń el táýelsizdigi men tutastyǵynyń tiregi ekenin atap ótti. «Sizder minsiz qyzmetterińiz arqyly jas býynǵa patrıottyqtyń úlgisin kórsetesizder, muny memleket joǵary baǵalaıdy. Nagradaǵa usynylǵandar qatarynda Qarýly Kúshtermen birge quqyq qorǵaý salasy men arnaıy organ­dardyń ókilderi de bar. Olardyń negizgi qyzmeti - eldegi tynyshtyqty saqtaý, ha­lyqtyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý», - dedi Prezıdent bul oraıda. Memleket basshysy, sonymen qatar, joǵary áskerı jáne arnaıy ataqtar tapsyrý jyl saıyn jaqsy dástúrge aınalǵanyn jetkizdi. «Jańa ataq alý, ásirese, generaldyq ataq alý - zor mártebe ári jaýapkershilik. Bul - sizderge, sizderdiń tálimgerlerińiz ben qaramaǵyńyzdaǵylarǵa, jaqyndaryńyz ben dostaryńyzǵa kórsetilgen úlken qurmet. Sizder ómirde osy joldy tańdap, toǵyzdan keshki altyǵa deıingi jumys kúnimen shektelmeıtin erekshe mamandyqty tańdadyńyzdar. Otanǵa qyzmet táýlik boıy qyzmet etý degen uǵymdy bildiredi. Halyq aldyndaǵy boryshty óteý úshin bar kúsh-jigerdi jumsaý, qajet bolsa, ómirdi de qııý - bul sizderdiń jaýapkershilikke toly mindetterińiz. Sondyqtan, sizderdi búgin berilgen ataqtarǵa laıyq dep sanaımyn», - dedi Nursultan Nazarbaev. Osylaı dep sózin qorytyndylaǵan Memleket basshysy jańa áskerı shenge ıe bolǵan jáne ataq alǵan azamattardy taǵy da merekelerimen quttyqtap, olardyń Otanǵa laıyqty qyzmet etetinine senim bildirdi. Bul kúni marapattalǵan áskerı aza­mat­tar Prezıdenttiń qolynan ataq alý úlken mártebe ekenin jáne zor jaýap­ker­shilik júkteıtinin aıtty. Sondaı-aq, Otanymyzǵa jáne Qazaqstan halqyna qyzmet etý úshin barlyq erik-jigerleri men kúsh-qaırattaryn jumsaıtyndaryna sendirdi. Aqordadaǵy saltanantty rásim barysynda general-leıtenant áskerı ataǵy O.Bıjanovqa berildi. Al general-maıor áskerı ataǵy Q.Aqtanovqa, T.Dán­dibaevqa, A.Qaskeleńovke, Q.Myń­ja­novqa, Q.Sadyqovqa, M.Talasovqa, R.Shpek­baevqa tapsyryldy. Buǵan qosa, avıatsııa general-maıory áskerı ataǵyna D.Qosanov, Ulttyq qaýipsizdik general-maıory arnaıy ataqtaryna A.Aqshaev, A.Ken­jebekov, S.Qurmanalıev, N.Ma­jı­lov, N.Nursıpatov laıyq dep tanyldy. Bul kúni polıtsııa general-polkovnıgi ar­naıy ataǵy Q.Qasymovqa, polıtsııa general-leıtenanty arnaıy ataǵy M.De­­meýovke, polıtsııa general-maıory arnaıy ataǵy M.Ablazımovke, J.Baq­­ty­baevqa, B.Bısenqulovqa, M.Qo­jaevqa, M.Urymhanovqa tabystaldy. 3-synypty ádilet memlekettik keńes­shisi synyptyq sheni N.Ábdirovke, M.Isa­dılovke, Ǵ.Mı­razovqa, B.Taıymbetovke, T.Tá­shimbaevqa, I.Tileýǵalıevke, Ǵ.Toǵyz­baevqa berildi. *** «Vremıa» gazeti elimizdegi eń qymbat ártisterdiń tizimin jasady. Tizim boıynsha eń qymbat ánshi Qaırat Nurtas 8000-10000 dollar, Roza Rymbaeva ekinshi orynda - 6000 dollar, Nurlan Abdýllın 5000-6000 dollar, Lýına - 5376 dollar (1 mln. teńge), Dilnaz Ahmadıeva - 5000 dollar, Búrkit, «KeshYou» toby jáne Beıbit Qorǵan - 4000 dollar, «Úrker» toby 3000 dollar, Ashat Tarǵynov - 2000 dollar.