Uly Abaıdyń aldynda esep berý
On besinshi qara sózinde: «Egerde esti kisilerdiń qatarynda bolǵyń kelse, kúninde bir mártebe, bolmasa jumasynda bir, eń bolmasa aıynda bir, ózińnen óziń esep al! Sol aldyńǵy esep alǵannan bergi ómirdi qalaı ótkizdiń eken, ne bilimge, ne ahıretke, ne dúnıege jaramdy, kúninde óziń ókinbesteı qylyqpen ótkizippisiń? Joq, bolmasa, ne qylyp ótkizgenińdi óziń de bilmeı qalyppysyń?» deıdi.
Ózin Abaıdyń urpaǵymyn dep sanaıtyn adamzat balasy úshin ony eske alý tek mereıtoımen shektelmesi belgili. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Abaı jáne XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» degen maqalasynda: «Memleket kóleminde jáne halyqaralyq deńgeıde aýqymdy is-sharalar josparlanyp otyrǵandyǵyn, biraq munyń bári toı toılaý úshin emes, oı-órisimizdi keńeıtip, rýhanı turǵydan damýymyz úshin ótkizilmek» dep óte oryndy aıtty. Abaı qaldyrǵan qundy sózder qaı kezdegi qoǵam bolsyn mańyzdy. Onyń ulylyǵy da sonda, myń jylda birtýar, ómiri ýaqytpen ólshenbeıtin qaıtalanbas nar tulǵa Abaı atamyzdyń 175 jyldyq mereıtoıy urpaqtary úshin belgili bir eseptiń ýaqytyndaı.
Uly Abaıdyń aldynda táýelsizdik jyldary qol jetkizgen jetistikterimizben birge, túzetýge tıis minimizdi de aıtqan jón bolar.
Abaı ata sizdiń urpaqtaryńyz óz aldyna táýelsiz el qura aldy. Biz endi ishki jáne syrtqy saıasatymyzdy derbes júrgize alatyn memleketke aınaldyq. Sizdiń urpaqtaryńyz egemendi elde turyp jatyr. Táýelsizdik qandaı baqyt! Ol baqytqa qoly jetpeı júrgen halyqtar qanshama...
Iıa, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary biz úshin ońaı bolmady. Jańa memleket qurý óte qıyn sharýa eken. Biz barlyǵyn qaıtadan basynan bastadyq. Joq biz barlyǵyn jańadan bastadyq. Bizge óte qıyn boldy. Ekonomıka quldyrap, óndiris turalap, qala men aýyldyń máni ketti. Elimizden 4 mıllıonǵa adam kóship ketti. Qylmys órship, qoǵamnyń berekesi buzyldy. Biraq, biz bul qıyndyqtardy jeńe bildik. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń eńbegi ólsheýsiz. Osyndaı qıyn kezeńde senimdi azamat kósh bastady. Eldiń damý baǵytyn belgilegen strategııalar usynyp, bolashaǵymyzǵa senim uıalatty.
Qazaqstandy búginde búkil álem moıyndady. Biz álemdegi eldermen terezesi teń áriptestik ornattyq. BUU-na táýelsiz el retinde múshe boldyq. Barlyq mańyzdy halyqaralyq uıymdardyń belsendi múshesimiz. 180-nen astam elmen dıplomatııalyq qarym-qatynas jasaımyz. Barlyq kórshiles eldermen shekara máselesin bekittik. Alpaýyt elder - Reseımen de Qytaımen de jaqsy qarym-qatynas ornata aldyq.
«Adam balasyna adam balasynyń bári – dos» dep siz aıtqandaı, biz dostyq nıetimizdi búkil álemge pash ettik. Sol nıettiń kórinisi retinde álemde alǵashqylardyń biri bolyp ıadrolyq qarýdan bas tarttyq. Bizdiń eldi qorǵaı alatyn óz áskerimiz bar.
Dúnıeniń túkpir-túkpirine taraǵan qandastarymyz elimizge orala bastady. 1992 jyly Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıyn ótkizdik. 1 mılıonnan astam baýyrlarymyz elge oraldy.
Bir jerde birge júrseń basyn qosyp,
Birińniń biriń sóıle sózin tosyp,
dep jazǵanyńyzdaı barlyq baýyrlarymyzdy kók týdyń astyna biriktiretin múmkindik aldyq.
Biz jańa astana saldyq. Bul qala Elbasynyń bastamasymen, halyqtyń zor eńbeginiń arqasynda salyndy. Jarqyraǵan astanamyzdy sizge uıalmaı kórsete alamyz. Basqa qalalar astanamyzǵa qarap boı túzep kele jatyr. Astanamyz jańarǵan Qazaqstannyń sımvoly bolyp qalyptasty.
«Jalǵa júr, jat jerge ket, mal taýyp kel, Malyń bolsa syılamaı tura almas el. Qarýyńnyń basyńda qaırat qylmaı, Qańǵyp ótken ómirdiń bári de - jel...», - degen sózderińizdi eske ala otyryp, ekonomıkamyzdy damytý úshin biraz is tyndyrǵanymyzdy aıta ketý kerek.
Elimizdegi óndirisimizdi damytýǵa shetelderden 149 mlrd. dollardan artyq qarajat tarttyq. Bul tynymsyz úlken eńbektiń nátıjesi. Táýelsizdik jyldary myńdaǵan jańa kásiporyndar ashyldy. Onda eńbek etetin ózimizdiń baýyrlarymyz.
«Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárseden basqamen ozdym ǵoı demektiń bári beker» dep aıtqandaryńyz qazirgi zamanda aınymaı keldi. Bizdiń jastardyń qazirgi kezde bilimge qushtarlyǵy zor. Siz armandaǵan bilim balalarǵa qol jetimdi boldy. Elimizdegi 7391 mektepte 3.3 mln. astam oqýshy bilim alady. «Ustazdyq etken jalyqpas, úıretýden balaǵa» degenińizdeı, sol mektepterde 347 myń muǵalim qyzmet etedi. 787 kolledj ben 131 joǵary oqý ornynda 1 mln. astam stýdent ártúrli mamandyqty ıgerýde. «Adamnyń adamgershiligi jaqsy ustazdan bolady» dep, aıtqanyńyzdaı ustazdyń mártebesin kóterý úshin biraz jumys atqarylýda.
«Ǵylym tappaı maqtanba» degen ustanymdy berik ustaǵan 21 843 adam ǵylym salasynda qyzmet etedi. Solardyń ishinde jas ǵalymdar 166 jobany iske asyrýda. Táýelsizdiktiń eleń-alańynan-aq mundaı sheteldik bedeldi oqý oryndarynda jastarymyzdyń bilim alýyna jol ashyldy. Oǵan «Bolashaq» baǵdarlamasy múmkindik bergen edi. 1993-2019 jyldar aralyǵynda 13 870 stıpendııa ıegeri shetelde bilim alyp elimizdi damytýǵa úles qosýda.
Qol jetkizgen mol jetistikterimizdi sheksiz tizbekteı berýge bolady árıne. Biraq Abaı qazaqqa synı qatal kózben qaraǵany belgili. Bul keıde qattylaý bolatyn synı oıdan ultyma bolsyn degen ishki janashyrlyqty aıtpaı uǵynamyz. Bizdiń qazirgi qoǵam ǵulama aıtqan unamsyz minezden, isten aryla aldy ma? Kóp nársede uly babamyzdyń aldynda bet qyzaratyndaı...
Táýelsizdik dep atoılaǵanymyzben shyn maǵynasyndaǵy táýelsizdikke qol jetkizdik pe? Ekonomıkanyń áli de ońaı tabylatyn shıkizatqa táýeldi bolýy, otandyq taýarǵa qaraǵanda sheteldik taýardyń basym bolýy áli de kóp jumys isteýimizdi talap etedi.
Abaı atamyz aıtqan qolónerdi meńgere aldyq pa? Biren-saran bolmasa, ol da mardymsyz. Ras, Abaı aıtqan orys tilin úırendik. Biraq Ana tilimiz ózimiz sóıleıtin til bolýdan qalǵanyn babamyzǵa qalaı aıtamyz. Qazirgi jastar arasynda ne óz ana tilin, ne basqa tildi jarytpaıtyn shala saýattylyqtyń oryn alýyn jetistik deı alamyz ba?
Ǵulama barlyq ómirinde dáriptegen bilim men ǵylymnyń shyńyna jettik pe? Kóp nárse ımıtatsııa ekenin ózimiz moıyndaǵanymyz jón bolar. Ǵylym ǵylym úshin emes, naqty qoǵamnyń paıda ákeletin sala emes, ázirge statıstıka úshin jarap turǵany qynjyltady.
Abaı úshinshi qara sózinde «Qazaqtyń biriniń birine qaskúnem bolmaǵynynyń, biriniń tileýin biri tilespeıtuǵynynyń, ras sózi az bolatuǵynynyń, qyzmetke talasqysh bolatuǵynynyń, ózderiniń jalqaý bolatuǵynynyń sebebi ne? Hámma ǵalamǵa belgili danyshpandar áldeqashan baıqaǵan: árbir jalqaý kisi qorqaq, qaıratsyz tartady; árbir qaıratsyz qorqaq, maqtanshaq keledi; árbir maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledi; árbir aqylsyz nadan, arsyz keledi; árbir arsyz jalqaýdan suramsaq, ózi toıymsyz, ónersiz, eshkimge dostyǵy joq jandar shyǵady» dep qatal synǵa ala kele, «Munyń bári tórt aıaqty maldy kóbeıteminnen basqa oıynyń joqtyǵynan, ózge egin, saýda, óner, ǵylym - solar sekildi nárselerge salynsa, bulaı bolmas edi» dep jol kórsetedi.
Abaıdyń qara sózderine kóz júgirte otyryp búgingi qoǵamdy baǵalasaq kóp nárseniń ózgere qoımaǵanyn moıyndaýǵa týra keledi.
Ne isteý kerek bizge? Abaısha aıtatyn bolsaq eńbek etip, ǵylym taýyp, óner úırený. Basqa jol joq. Qazirgi zaman ózimizge ǵana senetin zaman.
Negizi ár nárseniń reti, orny bolady. Rettilik buzylsa ol báribir shyǵady. Durys basqarylmasa tártipsizdik týyndaıdy. Bilim qýmasaq nadan bolamyz. Ǵylym tappasaq artta qalamyz. Eńbek etpesek ashtan qatamyz. Jalqaý aýrý bolsaq kedeı bolamyz. Jemqorlyq memleketti quldyraýǵa alyp keledi. Densaýlyqty kútpesek syrqat bolamyz. Ár nárseniń suraýy bar.
Toı toılasaq ornymen bolsyn. Daraqylyq pen ysyrapshyldyqtyń emes, shyn qýanyshtyń toıy bolý kerek. Maqtasaq jaǵyný úshin emes, baǵalaý úshin maqtaıyq. Sharýa istesek ataq úshin emes, naqty paıda úshin isteıik. Bilim alsaq san emes, sapa úshin alaıyq.
Qazirgi kezeń ótiriktiń arty bir tutam ekenin dáleldep ketti. Kóp nárse qaıta baǵalap, ratsıonaldy túrde qaıta qarastyrýymyzdy qajet etedi. Bul memlekettik basqarýǵa ásirese qatysty.
Adam bolam deseńiz.
Tileýiń, ómiriń aldyńda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq —
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı —
Bes asyl is, kónseńiz...
Abaı atamyzdyń osy shýmaqtary qazirgi qoǵam úshin mańyzdylyǵyn eselene túskendeı.
Memleket basshysy maqalasynda jazǵandaı: «Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq. Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek, el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz. Abaı armany – halyq armany. Halyq armany men amanatyn oryndaý jolynda aıanbaǵanymyz abzal». Bul sózderge qosyp alary joq.
Eldos Jumaǵulov, saıasattanýshy