Ulttyń ult ekendigin óneri, mádenıeti jáne salt-dástúri aıshyqtap turady - jádiger jınaýshy B. Tólegenqyzy
«Әdemi-aı Plus» JShS-nyң bas dırektory Bahargүl Tөlegenқyzymen oraıy kelgen sұhbatty nazarғa tartady.
- Құrmetti Bahargүl Tөlegenқyzy, әýeli sizdi osy salamen aınalysýғa қandaı kүsh ıtermelegenin aıta ketseңiz?
- Men 1969 jyly Қytaı Halyқ Respýblıkasynyң Shәýeshek қalasynda қarapaıym қazaқ otbasynda dүnıege keldim. Үıde apam syrmaқ tigip, өrnek toқıtyn. Kishkentaı kezimnen apamnyң oımaғyna jaғalasyp, өnerge beıim өstim. Keıin Pekın memlekettik ýnıversıtetine oқýғa tүsip, onyң bıologııa fakýltetin 1994 jyly bitirdim. Sol jerde oқyp jүrgende қytaıdyң mұrajaıyndaғy ertedegi ımperatorlarynyң zattaryn kөrip, syrttaı zertteýmen aınalysyp jүretinmin. Oқý bitirisimen atamekenim Қazaқstanғa atbasyn tiredim, 1994 - 1997 jyldary өz mamandyғym boıynsha ғylymı jұmyspen aınalystym. Dıssertatsııa jazýғa әzirlik barysynda Қazaқstandaғy ejelgi қoldanbaly өnerdi zertteýge bet bұryp, atalmysh өnerdiң ejelgi týyndylaryn jınastyrýshylarmen tanystym. Bұl sala meni қatty қyzyқtyrdy, sodan bastap ata babalarymyzdyң sheber қoldarynan shyққan құndy jәdigerlerin jınaýғa kiristim.
- Elimizdiң erteden kele jatқan mәdenı mұralaryn jınaýdyң, ony halyқ arasynda nasıhattaýdyң қandaı maңyzy bar dep oılaısyz?
- Bұl өte maңyzdy sұraқ. Meniңshe әrbir ұlttyң ұlt bolyp қalýy үshin өneri, mәdenıeti, salt - dәstүri aıryқsha oryn alady, әrbir azamat san jyldar boıy tarıh қoınaýynda jasyrynyp jatқan tөl tarıhymyz ben mәdenıetimizdiң jәdigerlerin halyққa tanystyrýғa, halқymyzdyң ejelden kele jatқan өner týyndylaryn kөzimizdiң қarashyғyndaı saқtap, oғan degen mahabbat, құrmet sezimin oıatýғa mүddeli bolýy kerek. Өıtkeni bәsekege toly bүgingi jaһandaný dәýirinde biz ұltymyzdyң bet-beınesin, bolmysyn erteden kele jatқan mәdenı mұralarymyz arқyly, baı mazmұndy jәdigerlerimiz arқyly әıgileı alamyz, osy arқyly biz tәýelsiz elimizdiң eldigin, birligin kөrsetemiz. Sondyқtan bүgingi ұrpaққa өz tarıhyn, ata- babalarymyzdyң қolynan shyққan jәdigerlerin tanystyryp, olardyң jүregindegi өz eline, ұltyna degen patrıottyқ sezimin oıatýymyz kerek.
- Jәdigerlik bұıymdardy jınaýdy neden bastadyңyz? Қazir қolyңyzda қansha jәdiger bar?
- «Otan otbasynan bastalady» demekshi, men ұltymyzdyң asyl қazynasyn jınaýdy otbasymnan bastadym. ıAғnı apamnyң ұrshyғy men keli-kelsaby, atamnyң er-tұrmany - meniң қolyma tүsken alғashқy mәdenı mұralar. Қazir meniң қolymdaғy elimizdiң tүkpir - tүkpirinen, Қytaı, Moңғolııa syndy sheteldegi қandastarymyzdyң arasynan tirnektep jınaғan, ұlttyқ өnerimizdiң kýәsi bolatyn jәdiger bұıymdardyң sany myңnan asty.
- Solardyң ishinde қandaı өner bұıymdary kөp kezdesedi? Birazyn atap өtseңiz.
- Jıғan ұlttyқ jaýһarlarymnyң ishinde tarıhy myң jylғa ketken, kөzdiң jaýyn alatyn әshekeıler, saқına, bilezik, syrғalar, at әbzelderi men er azamattardyң joryққa қatysty saıman қarýlary, әıel beldikteri, tұrmystyқ bұıymdar, sondaı-aқ kıiz үı jabdyғy, keli-kelsap, dıirmen, oshaқ, besik, syrmaқ, keste өneri қatarly salt-dәstүr bұıymdary bar. Өtken ғasyrlardaғy қazaқ sheberleriniң қolynan shyққan bұl zergerlik bұıymdar negizinen altyn, kүmis, қola men mystan, teri men aғashtan jasalғan.
- Sizdiң baıқaýyңyzsha, Қazaқstannyң қaı өңirlerinde tarıhı jәdigerlerimiz kөp saқtalypty?
- Jalpy Қazaқstannyң barlyқ jeri mәdenı mұraғa baı, sonyң ishinde Batys Қazaқstan, Oңtүstik Қazaқstan, Torғaı өңirlerinde alқa, jүzik, sholpy sııaқty kөrkem metall bұıymdary kөp saқtalғan. Al mendegi tұrmystyқ bұıymdar negizinen Қytaı қazaқtarynan alyndy.
- Mұndaı asyl mұrany halyқ қolynan joғary baғamen satyp alatyn shyғarsyz?
- Әrıne, kim қolyndaғy atadan қalғan baғaly mұrasyn tekke bergisi keledi. Keıbireýin satyp alamyn, keıbireýin өzimniң basқarýymdaғy «Әdemi-AıPlus» kompanııasynyң kәdesyılaryna aıyrbastap alamyn. Tipti keıde қytaıdyң ejelgi қolөner bұıymdaryn berip, қazaқtyң jәdiger bұıymdaryna aıyrbastap alғan kezderim de boldy.
- Қolyңyzdaғy tarıhı mұralardan ata-babamyzdyң қandaı bir nanym senimderin baıқaýғa bola ma? Sondaı-aқ bұl zattardyң қazirgige ұқsamaıtyn қandaı bir өzindik erekshelikteri bar?
-Tarıhtyң tereң қatparynan syr shertetin bұl asyl mұralarymyzdyң әrқaısynan ata-babamyzdyң bolmysy menmұndalaıdy. Mysaly, әshekeı bұıymdardan oıý-өrnekter, jan- janýarlar men өsimdik beınelerin jәne aspan әleminiң sýretterin kөp kezdestirýge bolady. Bұl ertedegi babalarymyzdyң aspan әlemine tabynғandyғynyң dәleli. Қoshқar mүıiz baılyқtyң baқyttyң belgisi, ıir mүıiz kөbeıýdiң belgisi, syңar mүıiz ben synyқ mүıiz bar mүlkim aman bolsyn degenniң belgisi dep bilgen. Kөbinde jolymyz ashyқ bolsyn dep aқ tүsti қoldanғan. Mende jүziktiң 60-tan asa, bileziktiң 70-ten astam tүri bar. Olardyң әrқaısysy bir-birine ұқsamaıtyn өzindik erekshelikke ıe. Қazir tehnologııa қanshalyқty damyғanymen, bұl jәdigerlerdiң kөshirmesin jasaý mүmkin emes.
- Sizdi atamekenge jetelep alyp kelgen jүregiңizdegi ұlttyқ sezimniң kүshi bolar, elge kelgeli өz otanyңyzғa қandaı үles қostym dep oılaısyz?
Әrıne, Қazaқstan әrbir қazaқtyң arқa sүıer tұғyry, altyn besigi. Jүreginde namysy bar azamat boıyndaғy өnerin өz ұltynyң ıgiligine jұmsaýy kerek dep oılaımyn. «Kisi elinde sұltan bolғansha, өz eliңde ұltan bol» deıdi ғoı! Meni de atamekenge alyp kelgen osy kүsh. Ata jұrtқa kelgeli elimizge az da bolsa өz үlesimdi қosyp jatyrmyn dep aıta alamyn. Jasaғan izdenisterimniң arқasynda aғymdaғy jyly «Jүregimde Otanym» atty etno-jәdigerler kөrmesin өtkizdim. Astanada Prezıdent mұrajaıynda, sondaı-aқ Reseıde tұratyn қazaқtarғa arnap kөrme өtkizip қaıttym. Antıkvarıat dүnıelerin jınaý arқyly қazaқtyң қol өneriniң baғa jetpes baılyқtaryn shet elderge tanystyrý maқsatynda alғash 2000 jyly «Әdemi-Aı plus» JShS-in ashtym. Kompanııamyz baıtaқ elimizdiң baı mәdenıeti men tereң tarıhyn nasıhattaıtyn, halқymyzdy ұltjandylyққa tәrbıeleıtin ұlttyқ kәdesyı toptamalaryn dүnıege әkelip, patent negizinde shyғarady. Onymen jұbaıym Mұrat Әkimbekov bastaғan sheberler aınalysady. Olar tәýelsizdik jyldary tұrғyzylғan eskertkishter men Қazaқstan rәmizderiniң kәdesyı tүrindegi kishireıtilgen nұsқalaryn jasaıdy. "Tәýelsizdik monýmenti", "Astana bәıteregi", "Қoja Ahmet ıAssaýı" kesenesi, "Altyn adam", "Isataı-Mahambet", "Bәıdibek", "Қorқyt ata" sııaқty arhıtektýralyқ tarıhı týyndylary өz elimizdi aıtpaғanda, shetelden kelgen қonaқtardyң қyzyғýshylyғyn arttyryp otyr. 2007 jyly өzimizde bar құndylyқtardy jұrtshylyққa keңinen kөrsetý maқsatynda «Әdemi-Aı» atty etnografııalyқ, mәdenı tanymdyқ jýrnalyn shyғarýdy қolғa aldyқ. Өz basқarýymdaғy «Әdemi-Aı plus» kompanııasy құrylғan kүnnen bastap ұlttyқ құndylyқtarғa қyzmet etýdi aldyna basty maқsat ete otyryp, Dүnıejүzi қazaқtary қaýymdastyғynyң «Aқyndar aıtysy», Қazaқstan Ұlttyқ telearnasynyң «Namys doda» baғdarlamasy, «Әnshi bolғym keledi» baғdarlamasy, «Astana-Tilep» baıқaýy, «Saғyndyrғan әnder-aı» әn festıvali sııaқty sharalarғa jәne jaқynda ғana Almaty қalasy boıynsha өtken «Ұlttyқ delfıılik oıyndarғa» da demeýshilik jasaғan bolatyn.
- Siz ұlttyқ mәdenıetimizdiң joқtaýshysy retinde mәdenı baılyғymyzdy keңinen nasıhattaý үshin қandaı ұsynystar aıtar ediңiz?
- Sýretshiler odaғy, jazýshylar odaғy degen sekildi shetelderde kollektsıonerlerdiң de odaқtary bar. Al bizde ondaı joқ, odaқ bolmaғan soң jәdigerlerdiң құnyn el bile bermeıdy. Al shetel jұrty sondaı odaқtar arқyly, mysaly, Amerıkadaғylar Eýropada tүrli kolektsııalyқ jәdigerlerdiң қaısynyң baғasy қansha ekenin bile alady. Sondyқtan elimizde de osyndaı odaқtar құrylsa deımin. Jәne de ұlttyқ bolmysymyzdy әıgileıtin kәdesyı bұıymdaryn tolyқtaı otandyқ өnimge aınaldyrýymyz үshin zergerlik bұıymdar jasaıtyn zaýyttar ashýymyz kerek.
- Alda қandaı josparlaryңyz bar?
- Alda jınaғan jәdigerlerimniң қazaқ, orys jәne aғylshyn tilinde eki-үsh foto albomyn daıyndap jatyrmyn. Prezıdenttik mәdenıet ortalyғyndaғy mұrajaıdyң kөmegimen barlyғynyң tehınkalyқ sıpattamasyn jazyp, әrbir jәdigerge jeke-jeke tөlқұjat aldym. Құdaı қalasa, shetelderge baryp kөrme ұıymdastyryp, қazaқtyң ұlttyқ bolmysyn өzge jұrttarғa tanystyrmaқ oıym bar. Almatydaғy өner үıin үlkeıtip, baı mazmұndy tarıhı jәdigerlerimiz saқtalғan mұrajaıғa aınaldyrýdy da josparlap otyrmyn.
- Әңgimeңizge raқmet! Іsiңiz ilgeri bolsyn.