Ulttyq termınologııalyq qordy damytýǵa qazaq baspasózi jumyla atsalyssa ıgi

ASTANA. Mamyrdyń 5-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Uzaq jyldar otarlanǵan el úshin ulttyq termınologııany tiriltý, qalpyna keltirý ońaı sharýa emes ekendigi túsinikti. Bul shyǵarmashylyq izdenisti ǵana emes, túrli sala mamandarynyń sóz týdyrý sheberligin de qajet etetin qubylys. Ult kósemderiniń biri Ahmet Baıtursynuly 1926 jyly Bakýde ótken túrkitanýshylardyń

Bүkilodaқtyқ 1-shi sezine қatysyp, «Tүrki tilderindegi termınologııa jaıly» degen taқyrypta baıandama jasaғany belgili. Keıinnen osy baıandamanyң negizinde «Jaңa mektep» jұrnalyna «Tүriksheler құryltaıy» degen maқala jazady. Sonda Ahmet Baıtұrsynұly pәn sөzderine қatysty өziniң jasaғan baıandamasyna sholý jasaı otyryp, pikirin bildiredi. «Pәn sөzderi jaғynan basynan-aқ қazaқ basқalardan (basқa tүrkilerden) bөlek jol tұtyndy, basқa tүrikter әdebıet arab, parsy sөzdermen shұbarlansa kөrkem bolady degendikten, ekinshi өz tilderinen pәn sөzine laıyқ sөzder izdeýge erinip, daıyn pәn sөzderdi ala bergendikten, tүpki ana tili men әdebıet tili bөlektenip, өz sөzderin jat sөzder jұtyp, joıyp jiberý darajaғa jetken. Қazaқ jat sөzge әýestenbeı, pәn sөzin өz tilinen jasaýғa tyrysty. Әdebıet tili aýyldaғy қazaқtyң қat biletin, bilmeıtin ? қaısysyna da bolsa tүsinikti bolýyn kөzdedi. Til arasyna jik tүsip aıyrylmas үshin, jat sөzderdi amalsyz bolғan jerde ғana alatyn tәrtip қoldandy», dep atap өtedi қaıratker. Shyndyғynda, ұlt ұstazy қazaқ tili men әdebıetiniң kөrkeıýi үshin daңғyl jol salyp ketti. A. Baıtұrsynұlynyң қoldanyp, is jүzinde engizgen oқýlyқ termınderiniң өzi keıingi aғartýshylardyң jolyn jeңildetkeni aıқyn jәne bұl tek қazaқ tili ғana emes, tүrki әlemi үshin өzindik dara jol boldy. «Bizdiң қazaқtyң isi jaңa bastalyp keledi. Ne bolary belgisiz. Қazaқ ıә құryp joқ bolar, ıә өz tilimen de өzgelerdeı tirshilik eter. 20-shy ғasyrғa sheıin tүriktiң tilin azdyrmaı asyl қalpynda alyp kelgen, til týrasyndaғy abyroı men alғys қazaққa tıisti. Atanyң azdyrmaı bergen mүlkin, қolymyzғa alyp byt-shytyn shyғarsaқ, ol ұnamdy is bolmas», dep jazady A. Baıtұrsynұly «Shora» jұrnalynda shyққan «Қazaқsha sөz jazýshylarғa» atty maқalasynda. Rasynda, alash қaıratkerleriniң tұsynan bergi ýaқytta қazaқ tili de, ұғym ataýlaryn қazaқshalandyrý isi de kүrdeli kezeңdi bastan keshirdi. Mұndaı ұlt ıgiligi үshin istelinetin dүnıeniң maңyzyn қazaқ zııalylary әr kezeңderde de өzekti etip kөtere bildi. Biraқ keңestik otarlaý kezinde қazaқ өzge tilden engen sөzderdi almastyrýda tek үstem tilge қarap, orystyң tilinen aınalyp shyғa almaғany belgili. Sonyң saldarynan әli kүnge deıin termınologııa salasy birshama aқsap keledi. Mәselen, қazirgi kүni ғylym men өndiristiң otyzdan astam salalary boıynsha keminde 5-10 myң termın bekitilýi tıis eken. Bұdan basқa қazirgi aқparattyқ ғasyrda kүndelikti sөzden sөz týyp otyr. Ғalamdyқ ekonomıkalyқ үderis te tүrli jaңa týғan termınderdi aldyғa tartady. Osynyң barlyғy zaman aғymyna қaraı қazaқ tiliniң de termınologııalyқ қoryn ýaқtyly jүrgizip otyrý қajettigin kөrsetedi. Olaı bolmasa, tıisti sharalar қoldanylmasa, memlekettik til bұrynғy shylaýdan shyғa almaıtyn bolyp, қazaқ tili baıaғysynsha shartty ұғymғa aınalyp қala berýi de sөzsiz. Osy tұrғyda, bүgingi Қazaқstannyң resmı құjattarynda jazylatyn ataý sөzder men baspasөzde һәm halyқ aýzynda aıtylatyn sөzderdiң alshaқtyғyna nazar aýdarý қajet dep sanaımyz. ıAғnı, resmı organdar ataý sөzderdi Memlekettik termınkomnyң bekitip bergen үlgisine қarap қoldanatyn bolғandyқtan, resmı құjattarda tilge қatysty birizdilik bolmaı otyrғany shyndyқ. Mәselen, өtken joly Parlament Senatynyң jalpy otyrysynda bir zaң jobasyna қatysty jap-jaқsy қazaқsha sөılep, қazaқsha baıandama jasap tұrғan jas sheneýnik jobadaғy қazaқ tilindegi termınderge baılanysty «mұny mamandar biledi, solar sheshedi, oғan meniң қatysym joқ», dep aıtyp, senatorlardan birshama «taıaқ jep» қalғany bar. Ondaғy daý týdyrғan mәsele қazaқtyң «paıyz» degen sөzine қatysty boldy. Jұrt arasynda da, baspasөzde de birshama ýaқyttan beri қoldanylyp jүrgen osy sөz әli kүnge resmı құjattarda, zaң құjattarynda «protsent» kүıinde қalyp otyr. Sebebi - termınkom «protsentti» «paıyzғa» aýystyryp bekitpegen kөrinedi. Alaıda, «paıyz» degen sөzdi halyқ қabyldap ketti, jұrtshylyқ arasyna enip aldy, baspasөzde ornyқty қoldanylyp keledi, osylaısha қabyldansa da bolar edi ғoı, degen oıғa қalasyң. Taғy bir aıta keterligi, bүgingi baspasөz de өziniң қarқynymen termınkomғa, onyң ұsynystaryna қarap, bekitýin kүtip otyrmaқ emes. BAҚ halyқaralyқ jıyndarda, eldegi basқosýlarda resmı tilde aıtylatyn kez kelgen sөzdiң balamasyn taýyp, keıde sәtti, keıde sәtsiz etip halyққa ұsynyp otyr. Degenmen de, baspasөz jүzinde jaңadan paıdalanylyp jүrgen termınderde de birizdilik baıқalmaıdy. Mәselen, «kazahstanskoe soderjanıe» degen termın shyқty. Resmı zaң normasynda mұnyң anyқtamasy: «қazaқstandyқ mazmұn ? memlekettik satyp alý týraly shartty oryndaý kezinde jұmysқa tartylғan kadrlardyң jalpy sanynan jұmysқa tartylғan қazaқstandyқ kadrlardyң nemese әleýetti өnim berýshiler taýarlarynyң, jұmystary men kөrsetetin қyzmetteriniң jalpy құnynan tikeleı de, қosalқy merdigerlik sharttardy jasasý arқyly da satyp alynatyn otandyқ taýar өndirýshilerdiң jәne jұmystardy, kөrsetiletin қyzmetterdi otandyқ berýshilerdiң taýarlary, jұmystary, kөrsetetin қyzmetteri құnynyң protsenttik mazmұny» - dep kөrsetilgen. Қazaқ baspasөziniң birshamasy da resmı құjatқa sүıenip, sol қalpynda «қazaқstandyқ mazmұn» dep alyp jүr. Birқatar BAҚ «қazaқstandyқ sıpat», «қazaқstandyқ қalyp», «қazaқstandyқ mөlsher» degen tirkesterdi қoldanady. Sondyқtan da, osyndaı sөzdiң қaısysyn paıdalanғan ұtymdy bolatyny da қazaқ baspasөzinde kөterilse ıgi. «Naýkoemkıı» sөzin «ғylymı қamtymdy», «ғylymı aýқymdy» dep te eki tүrde қoldanamyz. Bұdan tysқary ekonomıkalyқ-қarjylyқ termınder kүn sanap balalap jatyr. Endeshe, jalpy ұltқa tүsinikti tilmen aқpar taratý үshin, baspasөzdegi birizdilikti saқtaý үshin, ұlttyқ termınologııadaғy қordy tolyқtyrý үshin қazaқ tildi BAҚ ta ortaқ iske jұmylsa. Jaýapty til mamandary қazaқ baspasөzinde termın sөzderdiң қalaı қoldanylyp otyrғanyn zerttep, bir jүıelilikti қadaғalaýdy қolғa alyp, pikirlerin baspasөzde jarııalap, termınkom nazaryna dұrys ataýdy ұsynyp otyrsa ıgi. Al memlekettik ұıymdar memlekettik stıldegi aýdarmasy, balamasy bar biraқ әlige deıin қazaқshalanbaı otyrғan termınderge өzderi ұsynys jasaýlary tıis. Aınalyp kelgende, basty mәsele baspasөzge tireledi. Reseıdiң telearnalaryn қarasaңyz, shetelden engen termınderge tүsinik berý maқsatynda «Ekonomıkalyқ sөzdik» aıdarymen aқpar berip, halyқtyң ekonomıkalyқ-қarjylyқ saýatyn kөterýdi қolғa alғan. Al қazaқ baspasөzinde keıde joғarydaғydaı termınderdi қoldanғanda jalpy oқyrmandy bylaı қoıyp, saýatty azamattardyң basy қatatyny da shyndyқ. Sondyқtan baspasөzdegi sәtti shyққan ұsynystar Til komıteti tarapynan қadaғalanyp, iriktelip otyrsa, ıgilikti jұmys osy bolar. Baspasөz betterinde de termınge қatysty osy tұrғydaғy dұrys ұstanymnyң bolýy shart. Bұndaı ұstanymnyң basty baғyty - orys tilinen engen sөzderden shama kelgenshe қashyp, қazaқsha sөz tabý, al halyқaralyқ termınderdi dұrys balamasy tabylғansha, so kүıi қoldana tұrýғa saıar. Өıtkeni til mәselesinde barlyқ pәle otarsyzdanýdan (dekolonızatsııadan) kete almaı otyrғanymyzda. ıAғnı, eң aldymen қazaқta bolғan baıyrғy sөz қoldanylýy tıis, ony shettetý jөn emes. Keıinnen halyқ arasynda қabyldanғan sөzder bolsa, odan da қashýғa kelmes (mәselen «paıyz» ben «protsentke» қatysty). Ekinshi jaғynan әlemdik termınologııa barlyқ ұlttyң tilinen joғary tұrady. Өıtkeni әlemdik ilgerileýshilikti bir ғana ұlt nemese memleket jasap otyrғan joқ, jalpy adamzat balasy jasap otyr. Al ondaı damýdyң tiline kez-kelgen nemese bir ғana ұlt tobynyң tili jetpeıtin bolғandyқtan, ınternatsıonaldyқ termınder қystyrylyp, sonyң ornyn toltyrady. Onyң үstine, termın jasaýdyң dүnıejүzilik standarttary jәne bar. Sonymen birge, қazaқtyң kөne sөzderine de қatysty ұғymdardy jaңғyrtýғa қadam basқan dұrys. Osy bir mәseleni Halyқaralyқ ister, қorғanys jәne қaýipsizdik komıtetiniң otyrysynda depýtat Өmirbek Baıgeldi kөterip, «Қyzyl krest» degen sөzdiң ornyna «қyzyl aıқysh» ұғymyn қoldaný kerektigin, қazaқta «krestke» қatysty bұndaı sөz bұrynғy zamandarda қoldanylyp kelgenin dәleldep kөrsetti. Onyң aıtýynsha, қazaқtaғy «aıқysh-ұıқysh» degen sөzdegi «aıқyshyңyz ? krest» eken de, «ұıқyshyңyz ? jұldyzdyң tүrleri» eken. Mine, bұl da bir jaңғyrtatyn sөz. Қazaқ baspasөzi - ұlttyң tilin damytýғa yқpaldy bolam dese, termındik қordy molaıtýda birigý, ұsynys jasaý, gazet betinde talқylaýdy ұıymdastyrғan oryndy bolmaқ. Sonda ғana «atanyң azdyrmaı bergen mүlkin», bolashaққa tozdyrmaı қaldyramyz.