Ulttyq sanaqta berilgen shynaıy málimet túpki nátıjede halyqtyń ózine qyzmet etedi

ASTANA. Qańtardyń 13-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Endi bir aıdan sál asqannan keıin respýblıkamyzda ulttyq halyq sanaǵy ótkiziledi. On jylda bir ret júrgizileten jalpyhalyqtyq mańyzy joǵary bul naýqanǵa daıyndyq ta jaman emes sekildi. Kún saıyn buqaralyq aqparat quraldarynda naýqandy jarnamalaýǵa, osynaý sharaǵa el bolyp atsalysýǵa qatysty aqparattar jetkilikti jarııalanýda.

Қazaқstan azamattaryn tүgelimen қamtıtyn sanaқ el tәýelsizdiginen beri ekinshi mәrte өtkizilgeli otyr. Sondyқtan da osy ұlttyқ sanaқtyң қorytyndysy memlekettik saıasat үshin de maңyzdy bola tүspek. Resmı mәlimetterge sүıensek, Қazaқstandaғy alғashқy sanaқ 1870 jyldary jүrgizilgen eken. Onda da bүkil қazaқ dalasy қamtylmaı, jekelegen iri nemese shaғyn қalalar, ondaғy janbasylyқ esepter jasalyp, mal sanyna, ıeligine kөbirek mәn berilgen syңaıly. Reseı patshalyғy tarapynan қolғa alynғan bұl sanaққa negizinen saıahatshylar, statıst ғalymdar tartylғan. Degenmen de, bұl statıstıka derekteri tolyқ maғlұmat emes, baғalaýlarғa nemese boljamdy mәlimetterge jaқyn. Olaı bolatyn sebebi, reseılik sanaқshylar negizinen shekara maңyn esepke alyp, eldiң ishki jaғyna tereң endemeı, tek sholyp ғana өtken. Sondyқtan da tarıhқa keletin bolsaқ, 1870 jyldary Қazaқstandaғy barlyқ halyқ sany 3,6 mln, onyң ishindegi қazaқtar sany 2,4 mln. shamasynda dep kөrsetiledi. Degenmen de, bұdan keıingi jyldary da otarlaýshy patsha saıasaty statıstıkaғa, onyң ishinde өzi otarlaıtyn eldiң «jaғdaıyna» asa mәn bere bastaıdy. 1897 jyldary өtkizilgen kelesi sanaқta jalpy sany 14 sұraқtan tұratyn adamdardyң қoғamdyқ toby, bilimi, dini, jynysy, shұғyldanatyn isi sekildi saýalnamalar da қosa қamtylady. Sanaқ mәlimetteri ұқypty jasalyp, 100 tomdyқtyң ishinde biraz bөligi қazaқtarғa arnalady. Bұl jolғy sanaқta Қazaқstandaғy mekendegen halyқtar sany 4 mln. 147,8 myң adamdy құrasa, ondaғy қazaқtar sany 3 mln. 398,2 myң adamғa jetken. Әrıne, sol kezeңderdegi қıynshylyқtarғa oraı, halyқ sany týraly naқty kesip-piship aıtýғa da kelmeıdi. Mәselen, demograf ғalym Maқash Tәtimov 1897 jylғy sanaқta қazaқtardyң sany 10 paıyzғa, al 1926 jyly 6 paıyzғa az kөrsetilgen dep paıymdaıdy. Birқatar mәlimetterge қaraғanda, 1915-1917 jyldary қazaқtardyң jalpy sany 6 mln.-ғa jetken. Әıgili ғalym Ahmet Baıtұrsynұly da 1915 jyly «Әlhamdıllә 6 mln. қazaқ barmyz» degen ғoı. Sol sekildi ғalym Mұhamedjan Tynyshbaevtyң esebi boıynsha da 1917 jyly қazaқtardyң jalpy sany SSRO aýmaғynda 6 mln. adamғa jýyқ bolғan. Minekı, bizge deıingi қazaқtardyң eң bir өsken kezi de osy jyldary bolsa kerek. Odan keıingi almaғaıyp zaman, jappaı қýdalaý, «қyzyl қyrғyn», қoldan ұıymdastyrylғan asharshylyқ, dүnıejүzilik soғys sekildi zұlmattar jaıқalyp kele jatқan қazaқ jұrtyn қoғadaı japyryp otyrdy. Bas saýғalaғan jұrt eriksiz elden үdere kөshti. Tipti, keıbir mәlimetter boıynsha sol kөshke ilesken 10 adamnyң tek 1-eýi ғana aman қalyp, bүgingi kүni sheteldegi қazaқ bolyp otyr. Қazaқ halқy sanynyң kүrt құldyraýyna қyzyl ımperııanyң әseri өte kүshti boldy. Derekter boıynsha 1897 jyly 3 mln. 392 myңғa jetken қazaқtar sany 1926 jyly 3 mln. 627 myңnan az-aқ asқan. Jәne de aldyңғy 1897 jyly Қazaқstandaғy қazaқtardyң үles salmaғy 81,8 paıyzdy құrasa, keıingi 1926 jyly 58,5 paıyzғa biraқ tүsken. Al 1897 jyly Қazaқstandaғy orystar sany shamamen alғanda, 500 myңnan assa, 1926 jyly olardyң sany 1 mln. 275 myңdy құraғan. Basқa ұlttardyң құramy da dәp solaı. 1897 jyly 300 myңdy құrasa, 1926 jyly 1 mln.-nyң үstine shyққan. ıAғnı, 1926 jyly Қazaқstandaғy 6 mln. 200 myңғa jýyқ azamattyң 58,5 paıyzy nemese 3 mln. 627 myңy ғana қazaқtardy құrady. Onyң үstine bұl tek 1926 jyly ғana, ıaғnı қýғyn-sүrgin, asharshylyқ, soғys sekildi қazaқtyң sory әli de alda tұrғan kezeң. Bұdan keıingi keңestik jalpy sanaқ 1937 jyly өtkizilip, ol mamandardyң aýzynda «atys sanaғy» degen atpen қalypty. Olaı bolatyn sebebi de tүsinikti. KSRO ishinde maңyzdy mәnge ıe bolyp, bұl naýқanғa barynsha salmaқ salynғanymen, alғashқyda myқtap ұıymdastyrylғanymen de onyң nәtıjeleri mardymsyz boldy. Olaı bolatyn sebebi, sanaқty ұıymdastyrýshylardyң basym bөligi sol kezdegi saıasattyң nysanasyna iligip, maңyzdy jұmys basynda tұrғanyna қaramastan, aıaқ astynan atylyp ketti. Tipti, sol kezdegi sanaққa Stalın men onyң aınalasyndaғylardyң kөңili mүldem tolmaғan. Қorytyndylary tipten қorқynyshty tsıfrlardy kөz aldyғa әkeletin bolғan soң, mәlimetter өңdelmegen kүıinde қalyp, basylym betterine de shyқpady, mұraғattarғa laқtyryldy. Olaı bolatyn sebebi de tүsinikti ? sanaқ kommýnıstik ұrandatýғa jұmys isteýi tıis bolatyn әri өtken jyldardyң tabystylyғyn dәleldeý basty maқsat edi. Onyң үstine sanaқ naýқany қanshama jarnamalanғanymen de jұrtshylyқtyң үreıi ondaғy mәlimetterdi tүgeldeı aıғaқtaýғa mүmkindik bermegen. Din, otbasylyқ jaғdaıy týraly ashyқ saýalғa tek birjaқty jaýap berýden basқa halyқ ne isteı alady? Amal joқ қanshama bұrmalansa da, ondaғy kөzge ұryp tұratyn mәlimetterdi tipti keңestik basshylar da paıdalanýғa қoryқsa kerek. Degenmen, қataң құpııalandyrylғan 1937 jylғy sanaқtan қazaқtyң basyna tүsken aýyrtpashylyқty birden kөremiz. Қazaқstandaғy halyқtyң ұlttyқ құramy boıynsha 1937 jyly jүrgizilgen sanaқtyң қorytyndysy elimizde barlyғy 5 mln. 126 myң 626 adam esepke alynғanyn kөrsetedi. Onyң ishinde қazaқtardyң sany 2 mln. 181 myңnan asyp 42 paıyzғa deıin tөmendepti, al orystar sany 1 mln. 917 myңғa jetip, 37,4 paıyzғa jetken. Al sodan eki jyl өtkennen keıingi sanaқ boıynsha Қazaқstandaғy қazaқtar sany 38 paıyzdy, al orystar sany 40,2 paıyzdy құraғan. Minekı, osy derekterge sүıene otyryp, қazaқtardyң өz jerinde tek 1926 jyldarғa deıin ғana 50 paıyzdan asatyn basym ұltty құrap tұrғanyn kөrýge bolady. Odan keıingi jyldarғa keletin bolsaқ, 1938 jyly қazaқtar 38 paıyz, orystar 40 paıyz, 1959 jyly қazaқtar 30 paıyz, orystar 42,7 paıyz, 1970 jyly қazaқtar 32,6 paıyz, orystar 42,4 paıyzdy құrap, қazaқ birtindep tөmen syrғyp, orys ұlty joғary kөterile tүsedi. Tipti tәýelsizdik alar tұsta da Қazaқstandaғy қazaқtardyң sany 41 paıyzғa әreң kөterildi. Al sodan bergi jyldary mamandar қazaқtyң 60 paıyzdan asқandyғyn aıtyp keledi. Shyndyғynda bұl da tәýelsizdiktiң arқasynda bolғan қýantarlyқ jaғdaı. 1999 jyly өtken soңғy sanaқ nәtıjesinde Қazaқstan halқynyң sany 14 mıllıon 953 myң 126 adam bolғany jұrtshylyққa belgili. Endigi sanaқtan ne kүtemiz? Jalpy bұl sanaқ halyқ sanynan basқa taғy қandaı mәlimetter ұsynady? Osy mәsele bүgingi kүni elimizdiң қolғa alyp otyrғan bekem jұmystarynyң biri bolyp otyr. Endeshe osy mәselege de tereңirek toқtalyp kөrelik. Aldaғy sanaқ boıynsha jalpy alғanda 45 sұraқ (sanaқ paraғynda) saýalnama retinde jүrgiziledi. Sұraқtyң 9-y әdettegi azamattyғyna, ұltyna, jynysyna қatysty sұraқtar. 1 sұraқ dinine қatysty berilipti. Dәl osy sұraқtan osy ýaқytқa deıin қansha қazaқtyң basқa dinge өtip ketkendigin, eldegi dindik үlestiң jiktelýin bilýge bolady. Jәne de bizdiң paıymdaýymyzsha, osy saýalғa berilgen jaýaptar anyқ dәldikti kөrsete alady. Өıtkeni, kez-kelgen adam, meıli ol қazaқ bolsyn, meıli basқa ұlt bolsyn өz dinin jasyrmaıdy. Kөzimiz kөrip jүrgenindeı, basқa dinge құldyқ ұrғan қazaқtardyң barlyғy (mәselen, krıshnaıtқa өtken қazaқtar) dinin jasyra almaıdy, kerisinshe өz jolynyң dұrystyғyn dәleldeýge, basқalardy da soғan үıirýge tyrysyp-aқ baғady. Bұdan keıingi 8 saýal azamattardyң bilimdiligine қatysty bolyp otyr. Onyң ishinde ana tiline қatysty, қazaқ, orys, aғylshyn tilderin meңgerýge baılanysty sұraқtar. Osy saýaldardyң negizinde қazaқtardyң bәlenshesi nemese tүgen paıyzy өz ana tilinde oқyp jaza almaıdy, degen saýalғa endi naқty jaýap ala alamyz ba? Kүmәndi. Өıtkeni, ana tiline қatysty saýalғa қazaқsha bilmeıtin қazaқtar da «қazaқ tili» dep jaýap berýi mүmkin. Ekinshiden, қazaқ tilin meңgerýine қatysty «aýyzsha», «tүsinemin», «erkin oқımyn», «erkin jaza alamyn» degen baғanalarғa beriletin jaýapқa kүmәnmen қaraýғa týra keledi. M. Shahanov aıtpaқshy, «өz үıinde de, jұmysynda da, basқa oryndarda da» tek resmı tilde sөıleıtinder de қazaқsha «tүsineminniң» қataryna kiredi, nemese namystary oınap, «erkin oқyp», «erkin jaza alatyndar» қatarynda bolyp shyғa kelýi de ғajap emes. Al orys tilin meңgerý deңgeıine kelgende «aýyzsha tүsinetinder» de, «erkin oқyp, jaza alatyndar» da basym bolatynyna daý joқ. Өıtkeni қazaқtardyң basym bөligi orysshaғa kelgende әldeқaıda saýatty. Bұdan keıingi saýaldar negizinen azamattardyң jұmyspen қamtylýyna, tabysyna қatysty қalyptasқan. Tabysқa қatysty kүnkөrisi tөmen deңgeıdegi azamattardyң sany dұrysқa jýyқ shyғýy mүmkin, al kerisinshe, tabysy joғarylar derekterdiң құpııalyғyna kepildikter berilse de (mәselen, 1 mln. jәne odan da kөp) «aғynan jaryla» alar ma eken?! Қalaı desek te, osynshama aýқymdy iste eң aldymen el azamattarynyң jaýapkershiligi basty rөl oınamaқ. Sol jaýapkershiliktiң nәtıjesinde ғana bүgingi kүni қazaқtyң jaı-kүıi týraly tolyққandy aқparattar alýғa, saraptaýlar jasaýғa, boljamdar men baғalaýғa қol jetkizerimiz anyқ. Memleket өziniң aldaғy baғdaryn, ұstanatyn saıasatyn aıқyndaı tүsedi. Әri osy statıstıkanyң arқasynda «Tәýelsizdik қazaққa ne berdi?» degen maңyzdy saýalғa da tolymdy jaýap alatynymyz haқ. Sondyқtan, halyқ ұlttyқ sanaқtyң jaýapkershiligin, ondaғy beriler mәlimettiң shynaıy bolýy tүpki nәtıjede өz ıgiligine қyzmet etetindigin tүsingeni maқұl.