Ulttyq mıfologııamyzdaǵy áıel obrazynyń keıbirin dinı ıdeologııa jaǵymsyz etip jibergen – Zıra Naýryzbaeva
8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesine oraı QazAqparat tilshisi belgili mádenıettanýshy, balalar jazýshysy, mıftanýshy Zıra Naýryzbaevamen qazaq mıfterindegi áıel beınesi týraly suhbat qurǵan edi. Sony yqshamdap usynyp otyrmyz.
Áıeldi qudaıǵa teńegen zamandarda nege genderlik teńdik saqtalmaǵan
- Zıra hanym, mıfologııadaǵy áıel obrazy degende oıǵa eń birinshi Haýa ana túsedi eken. Jalpy kóne mıfter men dinniń arasy tonnyń ishki baýyndaı astasyp jatqanyn kóremiz. Afrodıta, Afına, Demetra, Gera – bulardyń bári «qudaı-áıelder» emes pe? Ózimizdiń túrki tanymyndaǵy Umaı Ana bar. Áıeldiń ómirge bala ákeletin fızıologııalyq qabiletin jaratýshylyq qudyretpen shendestirý mıfologııany baıytqany túsinikti. Endeshe mıfteri áıeldi qudaıǵa teńegen kóne zamanda áıelge «tómen etekti» dep qaraý qaıdan paıda bolǵan? Bizge deıingi órkenıet jasaýshylardyń genderlik teńdikten ada bolǵanyn jıi aıtamyz. Jynysqa qaraı kemsitýdi eskilik dep baǵalap jatamyz. Sóıte turyp, bizdiń kognıtıvti tanymymyzda áıel obrazy qudaımen shendestirilgenin kóremiz. Sonda biz ótken babalardyń genderlik teńdik týraly ustanymdaryn durys tápsirlep júrgen joqpyz ba?
- Bul endi bir dıssertatsııanyń júgin kóterip turǵan suraq. Sondyqtan bir aýyz sózben jaýap bere salý azdyq etýi múmkin. Mysaly, Haýa Ana arab, jóıit sııaqty semıt halyqtarynyń mıfologııasynan shyqqan. Afrodıta, Demetra dep otyrǵanyńyz ejelgi grekterdiki ekenin bilemiz. Edige Tursynov, Serikbol Qondybaı sııaqty ǵalymdar dáleldep ketken, grek mıfologııasynyń kóne bir qabattary túrkilerden nár alyp tur. Áıeldiń balany dúnıege ákelý qudyretin jaratýshylyqpen shendestirý óte kóne mıfologııaǵa tán. Búkil halyqtar ondaı kezeńnen ótken bolsa kerek. Paleolıttik Venera deımiz. Ol Rım qoǵamynyń táńirıesi bolǵan. Grekterdiń Afrodıtasyn, bizdiń Umaı Anamen salystyrýǵa bolady. Tas dáýirindegi adamdardyń jurtynan kólemi barmaqtaı nemese alaqandaı áıel músindi shaǵyn ǵana tumarlar, puttar tabylyp jatady. Keıde tipti basy, qol-aıaǵy bolmasa da, keýdesi men qursaǵy keskindeledi. ıAǵnı, urpaqty qursaǵynda kóterip, eń alǵashqy tirshilik nárin emizip beretinin erekshe áspettegen. Áıeldiń osy qasıetin erekshe qudiret dep qabyldaǵan bolýy múmkin degen boljamdar bar. Jazba mádenıet paıda bolǵan kezde Taıaý Shyǵysta, ásirese arab mıfologııasynda Uly ana beınesi paıda bolǵan. Onyń boıynda áıeldiń de, erkektiń fızıologııalyq erekshelikteri bar. Bir sózben aıtqanda qosjynysty keıipker bolǵan. Mysaly Kıbella o basta qosjynysty bolyp, keıin áıel jynysty bolyp qalady da, búkil dúnıeni ómirge ákeledi degen támsil bar. Psıholog Karl Gýstav ıÝng adamzattyń túpsanasynda Uly ana beınesi áli bar ekenin aıtyp ketken. Sol túpsanadaǵy Uly ana arhıtıpiniń adamǵa pozıtıvti jaǵy da, negatıvti jaǵy da bar. Ómirdi de, ólimdi sol Uly ana ákeledi degen qısynǵa saıady.
Batysta femınıstik arheologııa qatty damyǵan. Olardyń paıymdaýy boıynsha, Eýropada eginshilikpen aınalysatyn beıbit taıpalar bolǵan. Olar sol Anaǵa tabynǵan, matrıarhat, áıel bıligi boldy degen tujyrymdar aıtylady. Bizdiń matrıarhat dep júrgenimiz óte qarabaıyrlanǵan uǵym. Qazirgi ǵylym odan bas tartyp, matrılınııalyq dep atap júr. Qazaqshalap aıtsaq, shejireni ana jaǵynan tarqatý ǵoı. «Matrılokaldy qoǵam» degen túsinik bar. Demek, kúıeýbala kelip, áıeldiń elinde ómir súretin bolǵan. Eýropalyqtar osyndaı beıbit órkenıet bolǵan degen teorııa usynyp júr. Al jaýyngerlik pen malshylyqty kásip etken, patrıarhaldy júıeni ustanǵan úndi-eýropalyq taıpalar kelip, matrıarhaldy taıpalardy jaýlap alǵan, qazirgi eýropalyq halyqtardyń negizin solar qalaǵan-mys.
Osydan 100 jyl buryn ómir súrgen dintanýshylar men mıftanýshylardyń keıbiri kóne túrki taıpalarynyń dini, mıfologııasy úndi-eýropalyqtarmen óte jaqyn bolǵanyn aıtady. Bir ǵana aıyrmashylǵy úndi-eýropa halyqtarynda naızaǵaı oınatyp, kún kúrkiretýshi qudaı Zevs, Torr sııaqty erkek kindikti. Al túrkilerde tabıǵı kúshter áıel kindikti keıipkerlerdiń qolynda boldy. Mysaly, Qobylandy jyrynda Qurtqanyń anasy Kóklen aspan ámirshisi retinde kórsetilgen.
Umaıdy Táńirdiń jary dep qarastyramyz. Úırenshikti shema solaı. Shynyna kelsek, Táńir men Umaıdyń juby keıbir túrki taıpalaryna ǵana tán bolǵan. Kóp taıpalarda ondaı ańyz joq. ıAǵnı, Umaı óz betinshe bólek táńirıe bolǵan. Ol aspandaǵy táńirıe retinde sıpattalady.
Jynysqa baılanysty kemsitý – óte kúrdeli qubylys. Jaýgershilik zamandarda erkekterdiń mańyzy artady. Sodan qalǵan nárseler ǵoı. Bir qyzyǵy, kóne túrkilerde, ortaǵasyrlyq túrkilerde áıeldiń bedeli úndi-eýropa halyqtaryna qaraǵanda áldeqaıda zor boldy. Biraq bul áli dendep zertteýdi qajet etetin másele.
- Qazaq mıfologııasy degende Qurtqa, Umaılarmen birge Mystan, Jeztyrnaq obrazdary eske túsedi. Mystan obrazyna toqtalaıyqshy, áýeli bul sózdiń etımologııasy týraly ne aıtasyz? Ony surap otyrǵanym, qazaq mıfologııasynda eń jıi kezdesetin jaǵymsyz áıel obrazdyń biri Mystan bolsa, ekinshisi –Jeztyrnaq. Mys pen jez birtekti metall ǵoı. Álde «mystan» sóziniń biz biletin mysqa qatysy joq pa?
- Mystan, Jeztyrnaq týraly eń birinshi mynany aıtýymyz kerek. Dintaný men mıftanýda mynandaı zańdylyq bar. Mıfterdegi jaǵymdy keıipkerler ýaqyt óte kele jańa kelgen dinniń yqpalymen tómengi dúnıeniń ókiline, zulymdyqtyń ıesine aınalady. Mystan da, Jeztyrnaq ta sondaı ózgeristen ótken. Islam dininiń áserinen o bastaǵy obrazy qubylǵan. Jetpisinshi jyldarda Talasbek Ásemqulov, Serikbol Qondybaı Mystandy myspen baılanystyryp, shamasy qol dáýirine keledi dep topshylaǵan. ıAǵnı, bul mys óńdeýdiń, kenshilerdiń piri sııaqty obraz bolsa kerek. Men 1995 jyly qorǵaǵan dıssertatsııamda mynany dáleldedim. Birinshiden, psıhologııada «kóleńke beıne» degen bar. Adam óz boıyndaǵy jaǵymsyz qasıetterdi moıyndaǵysy kelmegende basqa adamdardan, kúshterden kóretin bolǵan. Psıhologııada proektsııa deıdi muny. Mystandy jyrlardyń kóbinde bas keıipkerdiń anasynyń jaǵymsyz, kóleńkeli beınesi deýge bolady. Alpamys jyryna qarasaq, Mystan, birinshiden, kóne bir dinniń táńirıesi nemese abyzy sııaqty kórinip qalady. Ekinshiden, ol aqyl-aıla ıesi, danyshpan. Úshinshiden, sıqyr ıesi. Tórtinshiden, onyń múıizi bar. Taıshyq hanmen aradaǵy dıalogynda ol týraly aıtylady. Múıiz túrki dúnıetanymynda dańq, abyroı, danalyq sımvoly sııaqty nárse.
Jalpy kóne mıfterde táńirıe kóbine ekiudaı bolady. ıAǵnı, jamandyqtyń da, jaqsylyqtyń da bastaýy sonda. Islam sııaqty keıingi dinderde qudaı tek jaqsylyqpen baılanysty bolyp sıpattalady. Al zulymdyq basqa bir keıipkerge telinedi. Osynyń áserinen keıingi dinder óte kúrdeli etıkalyq máselelerge tap bolady. Óıtkeni bul dúnıede jaqsylyq pen zulymdyq qatar júredi. Sonda jaratýshy bárin jaratsa, zulymdyq qaıdan keldi degendeı suraq jıi qoıylady. Mysaly, ıran halyqtarynda ıslam dini taraǵanymen, áli kúnge deıin dýalızmge qumar. Zarostrızm sııaqty dinderde jaqsylyq pen jamandyqtyń eki qudaıy bar. Ekeýi bir-birine teń, sondyqtan máńgi kúresip keledi degenge saıady.
Mystan obrazy óte qudiretti bolǵandyqtan, beınesi búginge deıin jetti. Biraq keıingi dinderdiń áserinen kemsitýge ushyrap, jaǵymsyz qaharmanǵa aınalyp shyǵa keldi. Biraq kóne ertegi, jyrlardy túsinip oqysańyz, onyń qandaı jaǵymdy, qudiretti keıipker bolǵanyn kórýge bolady.
Jeztyrnaq ta qola dáýirinen qalǵan obraz. Serikbol Qondybaıdyń paıymdaýynsha, ol aıý beıneli bolýy múmkin. Mysaly, kóne grekterde Artemıda degen ańshylyqtyń qudaıy bar. Sol Artemıdanyń aty «artos» degen túbirden shyǵady. Maǵynasy «aıý» degen sóz. Artemıdanyń bir keıpi – urǵashy aıý. Cerikbol Qondybaı aıýdyń tyrnaǵy jez sııaqty bolǵanyn alǵa tartady. Jeztyrnaq folklortanýshylar men mıftanýshylardyń aıtýynsha ańdardyń ıesi, orman men dalanyń piri bolǵan. Ertegilerde ańshy jeztyrnaqqa et beredi ǵoı, ıaǵnı, kóne ańshylar saıat qurýǵa kelgende, ań aýlarda ańdardyń pirine qurban shalatyn bolǵan. Ergegilerde sonyń jurnaǵy qalǵan. Osynyń bárin eskerip, Serikbol Qondybaı Jeztyrnaq aıý beıneli bolǵan dep gımpoteza jasady.
Meniń gıpotezam boıynsha, Jeztyrnaq Samuryqtyń basqa keıpi bolýy múmkin. Óıtkeni Jeztyrnaqty qyrǵyzdar «Jeztumshyq» deıdi. Bizdiń keıbir ertegilerde, ásirese sibir halyqtarynyń ertegilerinde Samuryqtyń nemese «Alyp qara qustyń», «Merkittiń» tumsyǵy men tegeýrini metaldan jasalǵan. Men bul gıpotezamdy balalarǵa arnalǵan «Batý» atty kitabymda paıdalandym.
Mystan etımologııasyna kelsek, tipten qyzyq. Árıne, túbiri mys bolýy ábden múmkin. Men dısertatsııamda taǵy bir qyryn ashýǵa tyrysqan edim. Mystan Alpamystyń anasynyń kóleńkeli keıpi ekenin aıttym ǵoı, qarasańyz, «Alpamystyń» ózi eki sózden quralǵan – «alyp» jáne «mys». Qyrǵyzdar ony Manas deıdi. Túrikterde Bamsy Baıraq deıdi. Sonyń bárinde «mys» túbiri turaqty saqtalǵan. «Sol úshin Mystan men Alpamys bir túbirden shyqqan ba» dep oılaımyn. Qazaqta «mysy basty» deıtin sóz bar. Sol sózben de baılanysty bolýy múmkin.
«Jigittiń jaqsysy naǵashydan», qyzdyń tekti bolýy ájesinen
- Endi jaǵymdy obrazdarǵa qaıta oralaıyq. Kónedegi Ashına men Umaı ana, qazaq halqynyń shyǵý tarıhy týraly ańyzdaǵy «Aq qaz» obrazdary tym tylsym álemnen syr shertedi. Qobylandynyń Qurtqasy, Jırensheniń Qarashashy, Tumar, Zarına Aısha bıbi, Aıpara ana sııaqty tarıhı tulǵalarǵa qatysty ańyzdar jáne bar. Qazaq ańyzdaryndaǵy jaǵymdy áıel obrazdary bolý ne bolmaýdyń arasynda, «El erge qaraǵanda er jerge qarady» deıtindeı zamanda sahnaǵa shyǵady. Áıel beınesi negizgi ról atqaratyn mıfterdegi osyndaı sıýjettik uqsastyqtardyń, astarynda ne jatyr dep oılaısyz? Alysqa barmaı-aq qoıaıyq, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy daǵdarystan qazaq otbasylaryn ala sómke arqalaǵan analar alyp shyqqanyn el umyta qoıǵan joq. Bul jerde ańyzdyń ómirlik tájirıbeden alynýy basym ba, álde áıelderdiń sol mıfter arqyly sanasyna uıalaǵan mıssııany oryndaýǵa umtylýy basym ba?
- Tektaný degen bar. Túrkilerde, kóshpelilerde áıeldiń syn saǵattarda myqtylyq tanytqany ár jerden kórinis taýyp jatady. Batysta psıhosotsıogenetıka degen ilim bar. Sol ilim boıynsha, bizdiń ata-ájelerimiz – bizdiń ómirimizdiń stsenarıin jazýshylar. Ata-anamyz – rejıser, biz – aktermiz. Sonda negizgi maǵynasy mynadaı: ata-babalarymyz aıtýly oqıǵalardan, stresten, tragedııadan ótkende sonyń bári túpsanada jazylady eken. Keıin urpaqtar sol stsenarıdi beısanaly túrde qaıtalap turady. Onyń jaǵymdy jaqtary da, jaǵymsyz jaqtary da bar. Psıhosotsıogenetıka sony kórsetedi. Jaǵymdy nárseler – seniń áleýetiń, resýrsyń. Bilip te, bilmeı de ata-babańnyń boıyndaǵy qabiletti paıdalanasyń. Sol qanmen túpsanaǵa kirgen qabiletterdi qozǵasań, damytsań, jaqsy nátıjege jetesiń. Al jaǵymsyz stsenarıden qutylý úshin sol kezdegi naqty oqıǵany zerttep, túpki sebebin túsiný qajet.
Qazaq tektanýshylaryn Álııa Saǵymbaeva deıtin hanym basqarady. Sol aıtady, tektaný zańdylyǵy boıynsha, qyz bala, áıel adam óz ómiriniń stsenarıin ájelerinen alady. Biraq, ol bir áńgimesinde reseılik ǵalymdarǵa qyz bala atasynan da stsenarıı alatynyn dáleldep bergenin aıtqan edi.
Ony aıtyp otyrǵanym, qazaqtyń «Jigittiń jaqsysy naǵashydan» deıtin sózininiń jany bar. Atalarymyz urpaǵy sapaly bolsyn dep ımandy, myqty, qut qonǵan, qabiletti áýletten qyz alýǵa tyrysqan ǵoı. Alashordashylar da «halyq myqty bolsyn deseńiz, qyz balaǵa bilim berińizder» degen ustanymda bolǵan.
«Genderlik qundylyq bizdiń túpsanamyzda tańba bolyp basylǵan»
- Qoıdyń piri – Shopan ata, jylqyniki – Qambar ata, eshkiniki – Seksek ata, túıeniki – Oısylqara, sıyrdiki – Zeńgi baba. Tórt túliktiń piri túgel «atalar» ekenin kóremiz. Al analar neniń piri bolǵan sonda? Qoıbas ana dombyranyń piri degendi aıttyńyz. Basqa qandaı pirlerdi bilýimiz kerek?
- Qazaq aýyz ádebıetindegi búkil áıel obrazdaryn bir suhbatqa syıǵyzyp tizip shyǵý múmkin emes dep oılaımyn. Tabıǵı stıhııalardy keıipteıtin Kóklen ana, Ot ana sııaqty áıel beıneler bar. Bizdiń ata-babalarymyz sýǵa da tabynǵan. Onyń da Sý perisi túrindegi izderi bar. Bizdiń aýyz ádebıette Bektory jaǵymsyz keıipker bolsa, qyrǵyzdardyń «Er Toshtýgýnda» ol jaǵymdy. Qyrǵyzdarda ol birneshe taraýdan turatyn úlken jyr. Sol jyrda Bektory Ertóstiktiń áıeli. Marqum Talasbek Ásemqulov «Bektorynyń qazynasynda» ony ádeıi jaǵymdy keıipker qylyp beınelegen. Óıtkeni aǵań mıfologııanyń damý zańdylyǵy boıynsha, jaǵymdy keıipkerdiń basqa órkenıet kelgende jaǵymsyz keıipkerge aınalatynyn jaqsy bilgen.
Sol Talasbektiń aıtýynsha, keıbir saz óneriniń pirleri de áıel beıneli bolǵan. Mysaly, Qoıbas ana – Qorqyttyń qaryndasy. Qorqyt qobyzshylardyń piri bolsa, Qoıbas dombyrashylardyń piri bolǵan.
-Grek mıfologııasy arqyly «amazonka» atymen tanylǵan kóshpeli ómir saltynyń bir túri búgingi femınızmniń bastaýynda tur deýge kele me, qalaı oılaısyz?
- Amazonkalarǵa kelsek, grekterdiń aıtyp júrgen amazonkalary kóshpeli taıpalarmen baılanysty ekeni álem ǵylymynda basy ashyq másele. Oǵan eshkim kúmán keltirmeıdi. Ol týraly ǵylymı kitaptar da shyqty. Bir ókinishtisi, sol kitaptardyń avtorlary qyrǵyzdardy, qaraqalpaqtardy, ózbekterdi jıi aıtady. Qazaqtardy kóp atamaıdy. Óıtkeni biz óz muramyzdy álemge durys kórsete almaı júrmiz.
Mysaly, bir amerıkalyq zertteýshiniń kitabyn oqyp otyrsam, sáýkeleni qaraqalpaqtardyń qalyńdyǵy kıetin baskıim retinde sıpattaǵan. Qazaqta da osyndaı bar ekeni batysta eshkimniń oıyna kelmeıdi. Korrýptsııamyzdyń «arqasynda» solaı bolyp jatyr endi...
Amazonka kóne grekter sıpattaǵandaı bolmaǵany anyq. Óıtkeni erkek kindiktilerdi óltirip, ózderi ǵana bólek ómir súretin qoǵam bolmaǵan, árıne. Mysaly, Alpamys jyrynda Taıshyq hannyń qyzy Qarakózaıym mystannyń Tazsha balasyna tıgisi kelmeı, ákesinen mursat alyp, birneshe jyl erkin júrý úshin qasyna 40 nóker qyz ertip, dalada ómir súredi. Ol tarıhta belgili nárse, buryn bozbalalar da, boıjetkender de top-tobymen dalaǵa ketetin edi. Ony ınıtsıatsııa, baǵyshtaý deıdi. Serikbol Qondybaısha aıtqanda, «jekpek» yrymdarynan ótedi. Máni –qoǵamnan bólek turyp, synaqtan ótedi, ózderin dáleldeıdi. Osyndaı óte kóne nárseler mıften, ańyzdan kórinis taýyp, keıin qubylǵan.
Ertedegi jaýgershilik zamanda eldiń erkek kindiktileri birneshe jyl soǵysta júretin bolǵan. Túgeldeı jeńilip, qyrylýy múmkin. Ondaı kezde eldiń bıligi áıelderdiń qolynda qalǵan. Urpaq tárbıeleý, kárige qamqor bolý túgel áıelderdiń moınyna aýysady. Kerek bolsa, tipti eldi jaýdan qorǵaıdy. Osyndaı kórinister kóne grekterdiń qııalyna negiz bolǵan.
Áıel jasaqtardyń bolǵany da ras. Mysaly, jońǵarlarmen soǵysqanda qyz-kelinshekterden quralǵan jasaqtar boldy. Talasbek ony kóp aıtatyn. «Shápıbaı-aý» áni sondaı jasaqtyń basshysy, Shápı degen qyzǵa arnalǵan deıtin. Kenesary hannyń qaryndasy Bopaı bar, mysaly. Baıqaısyz ba, Orta Azııanyń bizden basqa elderinen Álııa, Mánshúk, Hıýaz sııaqty bir de bir ondaı batyr shyqpady ǵoı. Qazaq arasynan sol soǵysta shyqqan batyrlar odan da kóp bolǵanǵa uqsaıdy. Ol kezde qazaqqa ondaı erlikti odaq ıdeologtary qımaıtyn edi ǵoı.
Biraq bul amazonkalardyń qazirgi femınızmmen baılanysy bar degen sóz emes. Bulardyń bir-birine qatysy joq. Femınızm shamamen HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastaý alatyn qubylys. Áıeldiń teń quqyǵy úshin Eýropaǵa kerek bolǵan. Batys biz úshin ozyq álem bolyp kórinedi. Ashyǵyn aıtý kerek, keńes dáýirinde kommýnıstik urdandar boldy. Al ol urandardyń aldynda bizde alashordashylardyń sińirgen qundylyqtary boldy. Sondyqtan bizde áıel men erdiń teńdigi burynnan buzylǵan joq. Al Eýropada HH ǵasyrdyń elýinshi jyldaryna deıin áıel adam óz betimen bankten shot asha almaıtyn. Mindetti túrde kúıeýi nemese basqa erkek kindikti týysy birge baryp, resmı túrde ruqsat bergen soń ǵana ashatyn. Daýys berý quqyǵy da kópke deıin bolǵan joq. Femıınızm sondaı quqyqtar úshin kúresten bastalǵan. Al amazonkalar kóne zamandaǵy tarıhı qubylys. ıAǵnı, basqa qubylys. Ekeýiniń tıpologııalyq jaǵynan uqsastyqtary bolǵanymen, tarıhı baılanysy joq.
- Túıindesek, búgingi otandastaryńyzdyń sanasynan, áreketi men sózinen qazaq mıfologııasyndaǵy áıel obrazdarynyń áserin, qoltańbasyn kórip júrsiz be? Álde mıfter óz aldyna qalyp, biz aldymyzǵa bólek ketip bara jatyrmyz ba? Genderlik qundylyqty zańmen ornatý tıimdi me, mádenıet, óner arqyly ornatý tıimdi me?
- Genderlik qundylyqtardyń qoǵam ıgiligine aınalýy úshin ásirese áıel adamdyń zorlyq-zombylyqtan qorǵaıtyn zań bolýy kerek jáne ol zań jumys isteýi kerek. Ekinshiden, mádenıet, óner arqyly sińirý jalǵasady. Óıtkeni adamdar moıyndaǵysy kelmegenimen, genderlik qundylyq bizdiń túpsanamyzda jazylǵan. Ol bar, tańba basylǵan. Biz odan alystap kete almaımyz.
-Áńgimeńizge rahmet!