Ulttyq sport túrlerine bólinetin qarjy mardymsyz — Tastanbek Esentaev
— Áý basta Ulttyq sport qaýymdastyǵyn qurýdaǵy negizi maqsat qandaı boldy? Áńgimemizdi osydan bastasaq…
— Qysqasha aıtqanda, Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń negizgi maqsaty babalarymyzdan qalǵan jaýyngerlik ónerdi dáriptep, ulttyq sportqa aınaldyrý boldy. Osyndaı murat-múddemen árbir sport túrinen federatsııalardyń irgesi qalandy. Islambek Saljanov 2022 jyldyń qyrkúıek aıynda qaýymdastyqty basqarýǵa kelgende, federatsııalardyń sany altaý edi. Qazir federatsııalardyń sany 10-ǵa jetti. Bul da bizdiń osy ulttyq sportymyzdy zerttep, ony damytýǵa, ári qaraı ózgertýge múmkindigimizdiń bar ekenin dáleldeıdi.
Negizi, ulttyq oıyn bar, sodan soń sol ulttyq oıyndardy ulttyq sport túrlerine aınaldyrý bar. Ol oıyndardy ulttyq sport túrine aınaldyrý úshin bizde 20 oblystyń keminde 10 oblysynda federatsııanyń fılıaldary bolý kerek. Solaı tutas damytý qajet. Sonda ǵana ulttyq oıyndardy Sport mınıstrligi sport retinde tanıdy. Mine, osyndaı qaǵıdalary bar. Biz qazir sol maqsatta jumys istep jatyrmyz.
Jalpy, bizdiń jumystarymyz úsh baǵytta jalǵasyp jatyr. Birinshisi — ulttyq sport mamandaryn daıyndaý. Ekinshisi — ınfraqurylymdy damytý. Úshinshisi — sporttyq ındýstrııany ilgeriletý.
Ókinishke qaraı, bizde qazir at sporty túrlerinen mamandar daıyndaıtyn joǵary oqý oryndary da, mektepter de joq. Sondyqtan, biz osy baǵyttaǵy máselelerdi sheshý úshin 2023 jyly ǵylymı top quryp, sol ǵylymı toptardyń úsh aılyq jumysynyń arqasynda eki oqý baǵdarlamasyn jazyp shyǵardyq. Solardyń biri — Almatydaǵy Týrızm jáne sport akademııasy janyndaǵy ulttyq sport fakýltetiniń ishinen «at sportynyń jattyqtyrýshysy» degen mamandyq daıyndaýǵa tapsyrma berdik. Ǵylymı keńesten ótti.
Ekinshisi — mektep jasyndaǵy balalardy ulttyq sportqa tárbıeleýge pedogogıkalyq qyrynan taldaý jasadyq. Onyń ishinde, at sportyna qatysty barlyq teorııa men tájirıbe tolyq qarastyrylǵan. Biz endi agrarlyq baǵytta oqytatyn ýnıversıtetterdiń birinen «at sportynyń veterınary» mamandyǵyn daıarlaýdy kózdep otyrmyz.
— Bolashaqta ulttyq sport túrlerinen mamandar men kásibı sportshylar daıyndaıtyn akademııalar ashylýy múmkin be?
— Akademııa men túrli oqytý oryndaryn ashýymyzǵa bolady. Biraq eń aldymen, munyń bárin bir júıege keltirip alýymyz kerek. Júıege keltirmeı, ǵylymı zertteýler jasamaı, tolyq saraptama taǵaıyndamaı, munyń bárin jolǵa qoıý múmkin emes. Sondyqtan, búginde osynyń bárin qolǵa alyp jatyrmyz.
Ekinshiden, ınfraqurylymdardyń jumysyn qaıta qaraý kerek. Mysaly, qazir Qazaqstanda 40-qa jýyq ıppodrom jumys isteıdi. Biraq olardyń kóbi talaptarǵa saı kelmeı jatady. Sol sııaqty, ulttyq sport túrleriniń birazyna arnaıy oryndar men ǵımarattar qajet. Eń bastysy, olar zamanaýı tehnıkalyq standarttarǵa saı bolýy tıis. Sonda ǵana biz sport túrlerin álemge tanyta alamyz.
Qazir ǵalymdarmen birlese otyryp zertteý júrgizip jatyrmyz. Jabyq keshenderge baılanysty da únemi talqylaýlar bolady. Jabyq keshender salynýy kerek deýimizdiń maqsaty — ulttyq sport túrleri ár maýsymda, qysy-jazy oınatylýy kerek. Sol kezde bizde kóp múmkindik ashylady.
— Qaýymdastyqqa qarjy qaıdan bólinedi, kimder demeýshilik jasaıdy?
— Mınıstrliktiń janynda Sport qory jumys isteıdi. Sport qoryn «Samuryq-Qazyna» UÁQ qarjylandyrady. Osy Sport qory barlyq sport túrlerin damytýǵa arnaıy bıýdjet bóledi. Biz jumysymyzdyń aýqymyna qaraı olarǵa tapsyrys beremiz. Sol tapsyrys boıynsha qor jobalarymyzdy qarjylandyrady.
Mysaly, byltyr bizge 172 mln teńge bólindi. Biz jalpy somanyń 165 mln teńgesin ıgerdik. Qalǵan 7 mln-dy memleket qazynasyna qaıtardyq. Biraq, qaýymdastyq jumysshylarynyń jalaqysyn, olardyń jumys barysynda qoldanatyn qural-jabdyqtaryn, issaparlaryn Islambek Tólebaıuly ózi qarjylandyrady. Byltyrdyń ózinde 300 mln teńgege jýyq qarjy quıdy. Sonymen qatar, elim degen, sportqa jany ashıtyn patrıot azamattardan da demeýshilik baǵytynda kóp kómek keledi.
— Áńgimemizdi osy jyly ótetin, Prezıdenttiń ózi nazar aýdaryp otyrǵan Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıyny tóńireginde órbitsek. Daıyndyq sharalary qalaı júrip jatyr?
— Bıyl — bizdiń qaýymdastyq úshin erekshe jyl, óıtkeni 5-shi Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıynyn uıymdastyrǵaly otyrmyz. 8-14 qyrkúıek aralyǵynda ótedi. Qyzý daıyndyq júrip jatyr. Buryn-sońdy jasalmaǵan jumystar men bastamalar qolǵa alyndy. Osy oıyndarǵa sportshylarymyzdy daıyndaý úshin eki ǵylymı top qurdyq — keshendi ǵylymı top. Bul toptardy qarjylandyrý kózi áli sheshilgen joq, biraq aldaǵy ýaqytta kún tártibinde tur bul másele. Toptyń maqsaty — oıynǵa qatysatyn attardyń, shabandozdardyń tolyq kúıin zerttep, olardy jaqsartýǵa jumys isteý. Bul toptarǵa tájirıbeli mamandar jınalyp jatyr.
— Sońǵy jyldary ulttyq sportqa degen qoǵamnyń kózqarasy qalaı ózgerdi? Osy baǵytta monıtorıng, analıtıka jasala ma?
— Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń qaýymdastyq prezıdenti Islambek Saljanovqa arnaıy bergen tapsyrmasy bar. Ol tapsyrmada keshendi kontseptsııa jazý tapsyrylǵan. Biz qazir osy bastamany qolǵa alyp jatyrmyz. Osy kontseptsııada bizdiń qoǵamnyń ulttyq sportqa kózqarasy týraly túrli zertteý bolady. Qazirgi ýaqytta, saýalnama ótkizip jatyrmyz. Ókinishke qaraı, Qazaqstan turǵyndarynyń ulttyq sport týraly biletini 37 paıyz ǵana. Bul — óte tómen kórsetkish.
Bizdiń ómirimiz jylqy jaratylysymen tyǵyz baılanysty. Biz — at ústinde ómir súrgen halyqpyz. Bul — bizdiń psıhologııamyz, bul — bizdiń fılosofııamyz, bul — bizdiń ómir saltymyz. Sol úshin de, biz ult retinde ózimizdi joǵaltpaý úshin de osy ulttyq sport túrlerin múmkindiginshe damytyp, qoldaýymyz kerek. Biz tarıhymyzda da osylaı tórt túlik malmen etene qabysyp ómir súrdik. Atalarymyz attyń ústinde júrip, elin, jerin jaýdan qorǵady. Jylqynyń tazalyǵyn, rýhyn, qasıetin sezindi. Qazaqty attan túsirgisi kelgender de kóp boldy. Biraq bul rýh bizdiń qanymyzda bar. Sol sebepti de, osy máselege zamanaýı kózqarasta paıym jasaýǵa tıispiz, qazaqty ult retinde saqtaýǵa kómektesetin birden bir qural — osy ulttyq oıyndar, ulttyq sport túrleri.
— Qazirgi tańda ulttyq sport túrleri arasynda eń tanymaly, kópshilik qyzyǵatyny qaısy?
— Ulttyq sport túrleriniń ishindegi eń tanymaly, jankúıerlerdiń kózaıymyna aınalǵany — kókpar. Biraq, kókpardy da bir júıege keltirip, ári qaraı damytý qajet. Báıge de — óte tanymal sport túri. Tarıhymyzǵa úńilsek, qazaqtyń ár toıy báıgesiz ótpegenin kóremiz. Biraq, báıgeniń ishindegi ushqyr báıge bizdiń elde asa damymaǵan. Onyń sebebi, ıppodromdarymyzdyń halyqaralyq standarttarǵa saı kelmeýi. Degenmen, Astana qalasynda qazir jańa ıppodromdardyń qurylysy júrgizilip jatyr. Aldaǵy kóshpendiler oıynynda biz osy keshenderdiń ıgiligin kóremiz dep oılaımyn.
— Elimizde ulttyq sport túrlerimen aınalysatyn qansha kásibı sportshy bar?
— Ulttyq sport túrlerimen aınalysatyndardyń sany qazir 500 myńdaı. Bul — salystyrmaly túrde tómen kórsetkish. Osy máseleni sheshý úshin, ulttyq sportpen aınalysatyn oıynshylardyń sanyn kóbeıtý úshin nasıhat jumystaryn sapaly túrde júrgizýimiz kerek. Mysaly, Olımpıadada oınalatyn sport túrlerine tıisinshe aqsha da kóp bólinedi. Al, ulttyq sport túrlerine bólinetin qarjy mardymsyz.
Al shyndyǵynda, Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıyny — Olımpıadanyń balama nusqasy. Túrki tildes ulttardaǵy sport túrlerin nasıhattap, tanymal etsek, múmkin bolashaqta bul sport túrleri de Olımpıada oıyndarynyń ishine kirýi múmkin. Halyqaralyq olımpıada komıteti bizdegi ulttyq sport túrlerimen tanys emes. Sol úshin olarǵa ózimizdi, ózimizdiń ulttyq sport túrlerin tanystyryp, usyna alýymyz kerek.
Kóshpendiler oıynynda resmı bekitilgen 20 sport túri bar. 10 sport túrinen kóshpendiler oıyndarynyń alańynda kórsetilim bolady. Boljam boıynsha 100-den astam memleket qatysady. Odan bólek, osy oıyndardy tamashalaýǵa 15-20 myń týrıst keledi degen boljamymyz bar.
— Kóshpendiler oıynynan keıin qandaı ózgeris kútesizder?
— Biz osy Kóshpendiler oıyny arqyly dúnıe júzine ulttyq kodymyzdy, erekshelikterimizdi jetkizýge múmkindik alamyz. Qandaı nátıje kútetinimizge kelsek, álbette bul sharadan keıin halyq arasynda ulttyq sport túrleriniń tanymaldyǵy artady. Qyzyǵýshylyq kóbeıedi. Tıisinshe, ult retinde bekı túsýimizge de múmkindik beredi. Qoǵamdyq pikir qalyptasady.
— Ǵylymı keshendi toptaǵy ǵalymdar syrttan kele me, álde otandyq ǵalymdar ma?
— Bul topqa tartylatyn mamandardyń barlyǵy — otandyq mamandar. Eki joǵarǵy oqý ornymen kelisimshart jasadyq. Sol oqý oryndarynyń ǵalymdarymen tyǵyz jumys isteý ústindemiz. Bizdegi ǵylymı jumystarǵa da solar atsalysady. Oqý baǵdarlamalaryn jazǵan kezde de sol ǵalymdardyń — Ulttyq agrarlyq zertteý ýnıversıteti mamandarynyń kómegine júgindik. Ulttyq sportty ǵylymmen ushtastyra otyryp damytý buryn-sońdy bolmaǵan nátıje beredi. Olardyń jumys barysy boıynsha jasaǵan dúnıeleri, ǵylymı zertteýleri týraly baıandama osy jyly bolatyn Kóshpendiler oıyny kezinde ǵylymı konferentsııalarda kópshilikke usynylady.
— Ulttyq sport túrlerin balalarǵa qalaı dáripteý kerek? Osyǵan baılanysty josparlaryńyz, usynystaryńyz bar ma?
— 2029 jylǵa deıingi Ulttyq sportty damytý boıynsha kontseptsııa jazyp jatyrmyz. Osy qujattyń ishinde bári tolyq qamtylǵan. Ulttyq sportty nasıhattaýdan bastap, bala tárbıesinde qoldanylýyna deıin tolyq ashyp kórsetemiz. Mekteptermen de tyǵyz jumys isteımiz. Olarǵa ulttyq sport túrleriniń mańyzyn tájirıbe arqyly kórsetip, dáripteý jumystaryn da júrgizip otyrmyz. Oqý baǵdarlamalaryn jasaǵan kezde de usynystarymyzdy únemi aıtyp júrmiz. Aldaǵy ýaqytta, Oqý-aǵartý mınıstrligimen memorandýmǵa qol qoıyp, tyǵyz baılanys ornatý josparymyzda bar.
— Áńgimeńizge rahmet.