Ulttyq avıatsııa: Álemdegi «toǵyzynshy aspan» nege tabys kózine aınalmaı tur
«Qazaeronavıgatsııa» Úkimettiń erke balasyndaı
Qazaqstan jer kólemi jóninen álemde toǵyzynshy oryn alatynyn, osy alyp jerdiń qoınaýy men betindegi baılyq halyqtyń ıgiligine jumsalý kerektigin jıi aıtamyz. Elimiz jer kóleminen ǵana emes, aspannyń kólemi boıynsha da álemde toǵyzynshy orynda tur. Avıatsııa, aeronavıgatsııa salalary damyp turǵan HHІ ǵasyrda «aýadan aqsha jasaý», «aspannan aqsha jaýǵyzý» degen turaqty tirkester týra maǵynasynda da qoldanylady. Óıtkeni damyǵan elder óziniń áýe keńistigin tabystyń kózi etip otyr.
Qazaqstandy «Uly dala» dep áspetteıtin otandastarymyz bar. Avıatsııa tiline salsaq, bul da shyndyqtan alshaq emes. Óıtkeni qazaq jazırasynyń jer bederi Chılı, Tıbet, Nepal sııaqty ushaqtyń ózi áreń eńseretin alyp taýlardyń qursaýynda jatqan joq. Batysynan shyǵysyna, soltústiginen ońtústigine ushaqpen qatynaýǵa qolaıly. Osynyń bárin eskersek, eldiń áýe keńistiginen de biraz tabys kórýge bolady.
Aýyzdy qý shóppen súrtýge kelmes, Qazaqstan aspanyndaǵy áýe qozǵalysyn rettep otyrǵan «Qazaeronavıgatsııa» deıtin respýblıkalyq memlekettik kásiporyn tabysynyń bir bóligin bıýdjetke aýdaryp otyrady. Alaıda sol aýdaryp otyrǵan aqsha kórsetiletin qyzmetterdiń kólemine saı ma? Másele osynda.
Elimizde aptasyna 54 marshrýtqa 637 áýe reısi qatynaıdy. Al syrtqy áýe qatynasyna kelsek, apta saıyn 591 reıs 29 elge 111 marshrýtpen ushyp turady.
Astana, Almaty, Taraz, Shymkent, Aqtaý, Semeı, Qaraǵandy, Óskemen, Pavlodar, Petropavl, Kókshetaý, Túrkistan jáne Aqtóbe qalalary 13 otandyq áýejaıda «ashyq aspan» rejımi jumys isteıdi. Memlekettik tizilimde 947 áýe kemesi tirkelgen. Turaqty kommertsııalyq tasymaldarǵa 96 ushaq jumyldyrylǵan.
Al «Qazaeronavıgatsııa» baqylaıtyn áýe keńistiginiń jalpy aýdany – 2 mln 757 myń 300 sharshy shaqyrym. Qazaqstan 74 memleketpen áýe dálizin ornatqan. Olardyń arasyn shartty túrde jalǵasa 113 530 shaqyrym bolady. Kásiporyn osyndaı alyp keńistikte jylyna orta eseppen 400 myńnan astam áýe saparyna qyzmet kórsetedi. Qaýyrt kezeńderde táýlik saıyn 1 320-dan astam áýe kemesin baqylaıdy. Bul 400 myńnan astam sapardyń 100 myńnan astamyn Qazaqstannyń áýe kompanııalary atqarsa, qalǵan 300 myńnan astamyn sheteldik kompanııalar atqarady. Demek, el aspany arqyly qatynap jatqan ushaqtardyń 3\4 bóligi bizdiń elge qonbaıdy. Al ár ushaqtyń elge qonǵany - qosymsha qyzmet, qosymsha týrıst, qosymsha kiris.
Kólik mınıstrliginiń málimetinshe, keıingi 10 jylda «Qazaeronavıgatsııa» respýblıkalyq memlekettik kásiporny bıýdjetke 67 mlrd 494 mln 940 myń teńge aýdarǵan. Onyń ishinde sońǵy 5 jylda aýdarǵan 39,7 mlrd teńgeniń 38,6 mlrd teńgesi 2023 jyly aýdarylǵan. Jalpy keıingi 10 jylda «Qazaeronavıgatsııa» RMK-nyń Qazaqstan aspanynda áýe qozǵalysyna aeronavıgatsııalyq qyzmet kórsetýinen 870,1 mlrd teńge túsken. Onyń 527,9 mlrd teńgesin óz shyǵystaryna jumsasa, 78,8 mlrd teńgesin korporatıvtik tabys salyǵyna tólegen. Sonda 10 jylda tapqan taza paıdasy - 263,4 mlrd teńge degen sóz.
2023 jyly kásiporynǵa aeronavıgatsııalyq qyzmet kórsetýden 184 mlrd teńge túsedi. Onyń:
- 87,7 mlrd teńgesi shyǵystarǵa
- 19,1 mlrd teńgesi korporatıvtik tabys salyǵyna jumsalǵan
- taza paıda - 77,3 mlrd teńge.
Demek, sońǵy 10 jylda bıýdjetke taza paıdanyń 25,6 paıyzyn aýdarsa, 2023 jyly jyldyq 49,9 paıyzyn baǵyttaǵan.
Budan «Qazaeronavıgatsııanyń» tabysyn tıimdi jaratýdyń naqty reglamenti joq pa degen suraq týyndaıdy. Tabysty memleketpen bólisýdegi turaqsyzdyq sebebi nede?
Sharýashylyq júrgizý quqyǵyndaǵy memlekettik kásiporyndardyń taza tabysynan respýblıkalyq bıýdjetke bólinetin aýdarymdardyń eń tómengi mólsheri Úkimettiń tıisti qaýlysymen bekitilgen. Bir qyzyǵy - osy qaýlyda jalǵyz «Qazaeronavıgatsııa» kásipornynyń aýdarym úlesi ǵana naqty paıyzben kórsetilmeıdi. «Respýblıkalyq bıýdjet komıssııasynyń tıisti qarjy jylyna arnalǵan sheshimimen maquldanǵan mólsherge sáıkes» dep belgilengen.
Al qalǵan 13 saladaǵy kásiporyndardyń bárine 15 paıyzdan 50 paıyzǵa deıingi aralyqta naqty mólsherleme belgilengen.
Úkimet aeronavıgatsııa mekemesine nege «toǵyz ulyn bir tóbe, Er Tóstigin bir tóbe» sanaıtyn Ernazardaı erekshe qaraıdy degen suraqtyń týyndaýy zańdy.
Shyǵys bar, nátıje joq
Kásiporynnyń resmı saıtynda 2017-2022 jyldardaǵy qarjylyq esepteri jarııalanǵan. Kásiporyn kórsetilgen qyzmetterden:
- 2017 jyly 59,2 mlrd teńge
- 2018 jyly 64,6 mlrd teńge
- 2019 jyly 76,1 mlrd teńge
- 2020 jyly 50,7 mlrd teńge
- 2021 jyly 71,6 mlrd teńge
- 2022 jyly 150,3 mlrd teńge kiris kóredi.
Jınaqtap aıtsaq, pandemııa qysqan 2020 jyldan basqa jyldardyń bárinde kiris turaqty túrde ósip otyrǵan.
Sóz basynda damyǵan elderdiń óz aspanyn tabys kózine aınaldyryp otyrǵanyn aıttyq. Mysaly, Germanııanyń áýe keńistigindegi qaýipsizdikke jaýapty DFS kompanııasy (Deutsche Flugsicherung) 1993 jyly ǵana federatıvtik basqarmadan jaýapkershiligi shekteýli seriktestik bolyp qaıta qurylǵanyna qaramastan tıimdi menedjmenttiń arqasynda venchýrlyq qurylym deńgeıine kóterilip ketken. Aeronavıgatsııalyq kásiporynnyń jarǵysyna qarasaq, ol da - «Qazaeronavıgatsııa» sııaqty kommertsııalyq emes uıym. Soǵan qaramastan enshiles kompanııalar men ınvestıtsııalyq qurylymdar arqyly jahandyq uıymǵa aınalǵan. DFS kompanııalar toby Germanııadaǵy toǵyz óńirdiń áýejaılaryndaǵy jáne Ulybrıtanııanyń bir iri áýejaıyndaǵy qozǵalysty basqarady. Onyń syrtynda áskerı avıatsııa mamandaryn daıarlaý, ushqyshsyz ushatyn apparattar tehnologııasy sııaqty túrli qyzmettermen aınalysady.
DFS-tiń mysaly saýatty ári adal menedjment bolǵanda eldiń áýe keńistigi damýdyń qosymsha kózi bola alatynyn kórsetedi. Irlandııa men Kanadanyń, AQSh pen Ulybrıtanııanyń tájirıbesi de osyǵan uqsas.
«Qazaeronavıgatsııa» keıingi 10 jylda eldiń áýe keńistiginen túsken 870,1 mlrd teńgeniń 527,9 mlrd (60,6 paıyz) teńgesin óz shyǵystaryna jumsaǵanyn aıttyq.
Bul shyǵystar azamattyq avıatsııanyń ınfraqurylymyn damytyp, navıgatsııa salasyndaǵy ozyq tehnologııalardy engizýge jumsaldy ma? Bıyl atalmysh kompanııanyń qurylǵanyna 30 jyl tolady. Joǵaryda germanııalyq DFS-tiń 1993 jyldan beri (32 jylda) qandaı jetistikterdi baǵyndyrǵany aıtyldy. Al «Qazaeronavıgatsııa» 30 jylda eldiń avıatsııa ınfraqurylymyn qaı jaǵyna ózgerte aldy?
Bul suraqtyń jaýabyn 2029 jylǵa deıingi ulttyq ınfraqurylymdyq jospardan alýǵa bolady.
«Qazaqstanda 18 halyqaralyq jáne 6 óńirlik áýeaılaqty qosa alǵanda, 24 sertıfıkattalǵan áýeaılaq bar. Túrkistan qalasynyń áýejaıyn qospaǵanda, barlyq áýejaılar keńes zamanynda salynyp, jabdyqtalǵan.
Astana men Almaty qalalaryn qospaǵanda, Qazaqstannyń halyqaralyq áýejaılarynyń kópshiliginde (Atyraý, Aqtóbe, Balqash, Zaısan, Qostanaı, Kókshetaý, Qyzylorda, Pavlodar, Petropavl, Semeı, Taldyqorǵan, Óskemen, Úsharal, Úrjar jáne Shymkent) áýeaılaqtardy kútip ustaý, ushýǵa avarııalyq qyzmet kórsetý jáne áýe kemelerine tehnıkalyq qyzmet kórsetý úshin arnaýly tehnıka men jabdyq tapshylyǵy ótkir bolyp otyrǵanyn atap ótý qajet.
Bul rette elimizdiń áýejaılarynda paıdalanylatyn arnaıy tehnıkanyń shamamen 72%-y 12 jyldan astam ýaqyt boıy paıdalanylyp keledi jáne tozǵan kúıde, 20 jyldan asqan tehnıka keńinen qoldanylady, qajetti tehnıkanyń jekelegen túrleri múldem joq.
Jalpy áýeaılaqtarda jaraqtandyrý men kútip ustaý deńgeıi jetkiliksiz, atap aıtqanda, kópshiligi kúrdeli meteorologııalyq jaǵdaılarda jáne túngi ýaqytta jumys isteý úshin qonýǵa dál kirý júıelerimen (jaryqpen sıgnal berý jabdyǵy, elektr qýaty jabdyǵy, kabeldik jeliler, janarmaı quıý keshenderiniń ınfraqurylymy, arnaıy tehnıka) jetkiliksiz jabdyqtalǵan.
Budan basqa, áýeaılaqtardy rekonstrýktsııalaý, jóndeý jáne qyzmet kórsetý jónindegi jumystardyń jıiligi men kólemi belgilengen normalarǵa sáıkes kelmeıdi, bul avıatasymaldardyń qaýipsizdigi men senimdiligin aıtarlyqtaı tómendetedi.
Demek, júk jáne jolaýshylar leginiń ósýine qaraı eldiń óńirlik áýejaılary, sondaı-aq jumys istep turǵan áýejaılardy jańǵyrtý orta merzimdi perspektıvada áýe tranzıtin damytýdyń negizgi faktorlaryna aınalmaq».
Bul - qandaı da bir jeke sarapshynyń nemese jýrnalıstiń paıymy emes, Premer-mınıstr Oljas Bektenovtiń qolymen bekitilgen resmı qujattyń málimeti.
Kólik mınıstrligi eldegi 22 áýejaıdy ınvestorlardyń basqarýyna berý protsesin bastap ketti. Qostanaı áýejaıy birneshe ret satylymǵa shyǵarylǵanymen áleýetti ınvestorlardyń eshbiriniń qyzyǵýshylyq tanytpaýy biraz problemanyń betin ashyp tur.
Bul kemshilikterdiń «avtory» kim jáne jaýapqa tartyla ma? Bas kólik prokýratýrasy mekemeniń ústinen tekserý júrgizip jatyr.
- Azamattyq avıatsııa komıteti, «Qazaeronavıgatsııa» RMK qyzmetinde tekserý jalǵasýda jáne onyń nátıjeleri týraly zańda kózdelgen barlyq rásimder aıaqtalǵannan keıin jurtshylyqqa jetkiziletin bolady, - delingen resmı saýaldyń jaýabynda.
«Qazaeronavıgatsııanyń» jarǵysy ózgertilýi múmkin
Kólik mınıstrligi 2019 jáne 2020 jyldary Astana jáne Almaty áýe aılaqtary PBN spýtnık sıgnalyn qoldanýǵa kóshkenin málim etti. 2024 jyly Aqtaý, Atyraý, Shymkent, Úsharal jáne Óskemen qalalaryndaǵy áýe aılaqtary da osy júıege kóshý kerek bolǵan. Al bıyl Úrjar, Qyzylorda, Jezqazǵan, Balqash áýe aılaqtarynda (PBN) shemalardy engizý josparlanǵan. Bul - ózge eldiń tehnologııasyn satyp alý degen sóz.
2011-2012 jyldary «Qazaeronavıgatsııa» mekemesiniń aldynan Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń arqasynda ózgeniń tehnologııasyna telmirmeı, halyqaralyq jeli quryltaıshylarynyń biri bolý múmkindigi shyqqan bolatyn. Áýedegi kólik qozǵalysyn ǵaryshtan basqaryp súıemeldeýmen aınalysatyn Aireon kompanııasy Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń múmkindikterin utymdy paıdalaný úshin «Qazaeronavıgatsııaǵa» óziniń 10 paıyz aktsııasyn satyp alyp, 8 alpaýyt quryltaıshynyń biri bolýdy usynǵan. Biraq kompanııa basshylyǵy men Qazaqstan Úkimeti ol usynysty jaýapsyz qaldyrǵan.
Al jylyna 2,2 mln áýe reısine qyzmet kórsetetin Ulybrıtanııanyń NATS kompanııasy 69 mln dollarǵa (qazirgi baǵammen 36,6 mlrd teńgedeı) Aireon-nyń 10 paıyz úlesin satyp alǵan.
Sarapshylar sol kezde brıtanııalyq kompanııanyń bul qadamyn áýe qozǵalysyn jahandyq aýqymda baqylaıtyn tuńǵysh revolıýtsııalyq tehnologııaǵa qol jetkizý dep baǵalady.
Qazir sol Aireon jerge jaqyn ushatyn 66 spýtnıktiń kómegimen ushaqtyń qaı jerde kele jatqanyn, álemniń kez kelgen núktesindegi ushaqty kez kelgen núktedegi dıspetchermen onlaın rejımde qosa alatyn júıeniń qyzmetin usynyp otyr. Bul áýe saparlarynyń qaýipsizdigin ǵana arttyryp qoımaı, otyn únemdeýge septik etedi, qorshaǵan ortaǵa ushaqtar tastaıtyn kómirqyshqyl shyǵaryndylarynyń kólemin azaıtady.
Atalǵan utymdy usynysty Qazaqstan der kezinde qabyl alǵanda Ulybrıtanııa, Italııa, AQSh, Sıngapýr, Irlandııa, Kanada, Ońtústik Afrıka sııaqty eldermen birge ozyq tehnologııanyń ıesi bolyp otyrar edi.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2024 jylǵy Joldaýynda aldaǵy 4 jylda Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Katonqaraǵaı, Zaısan aýdandarynyń, Mańǵystaý oblysyndaǵy Kendirli ólkesiniń týrızm salasyndaǵy áleýetin utymdy paıdalaný úshin úsh áýejaı salýdy tapsyrǵan.
Kólik mınıstrliginiń bizge joldaǵan málimetine súıensek, ol úsh nysannyń jaqyn jyldary qoldanysqa berilýi ekitalaı.
- Qazirgi ýaqytta qurylysqa tapsyrys berýshiler anyqtalmaǵan. Jumystardy satyp alý tásili jáne áýejaılardy salý jónindegi merdigerler «Memlekettik satyp alý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyna sáıkes aıqyndalatyn bolady, - dep jazylǵan jaýapta.
Áýejaılardy kimniń salatynyn bylaı qoıyp, qaı jerge salynatyny da áli anyqtalmaǵan deıtin derek bar.
- Katonqaraǵaı, Zaısan jáne Kendirli kýrorttyq aımaqtarynda áýejaılar salý jobasynan buryn, jer ýchaskelerin tańdaý jáne qurylys jumystaryn qarjylandyrý máselelerin jan-jaqty zertteý qajet edi. Katonqaraǵaı men Zaısan taýly aımaqtarda ornalasqandyqtan, mundaı aerodromdarǵa ICAO tarapynan qosymsha talaptar qoıylady.
Mende bar málimetterge súıensek, oblys ákimdikteri usynǵan jer ýchaskelerin Qazaqstannyń Avıatsııalyq ákimshiligi men Azamattyq avıatsııa komıteti maquldamaı otyr. Áýe aılaqtaryn salý úshin ornalasqan jeri men tańdaýyn jasaý úshin ulttyq standarttardyń bolmaýy sebep bolyp tur, - deıdi belgili avıator Abyl Kekilbaev.
Jalpy bul jobanyń aınalasynda jaýaby joq suraq kóp. Sarapshylardyń arasynda Kendirli áýejaıyna 50 mlrd teńge, Zaısan jáne Katonqaraǵaı aýdandaryndaǵy áýejaılardy salýǵa 60 mlrd teńge jumsalatyny týraly beıresmı málimetter aıtylyp qalyp júr. Ol qarajat qandaı kózden alynatyny da áli beımálim.
- Prezıdent Joldaýyndaǵy tapsyrmany oryndaý aıasynda áýejaılar qurylysyn «Qazaeronavıgatsııa» RMK qarajaty esebinen qarjylandyrý máseleleri qaralyp jatyr, - delingen mınıstrlik málimetinde.
Áýejaı qurylysyna qarjy bólý kásiporynnyń Jarǵysyna qaıshy. Mınıstrliktiń bul ustanymyn Úkimet maquldasa, «Qazaeronavıgatsııanyń» Jarǵysyn ózgertý kerek bolady degen sóz.
- Jarǵyǵa sáıkes kásiporynnyń quryltaıshysy - Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti. Osylaısha, «Qazaeronavıgatsııa» RMK jarǵysyna ózgerister engizý qajet bolǵan jaǵdaıda, bul ózgeristerdi memlekettik organdar engizýi múmkin, - dep jazady mınıstrliktegiler.
Al muny bıýdjettik protsesterdi aınalyp ótip, «bir kózden satyp alý» tásili arqyly aqsha ıgerýdiń eń qarabaıyr joly dep qarastyrýǵa bolady.
Eske salsaq, buǵan deıin Qazaqstan halqynyń neshe paıyzy azamattyq avıatsııa qyzmetin turaqty túrde paıdalanatyny jazylǵan bolatyn.