Ult shejiresin jazý - uly mindet

ASTANA. 12 shilde. QazAqparat - Tireýsiz Aspan jaratqan, zeńgir kókke Aı men Kún ornatqan qudireti sheksiz, meıirim-shapaǵaty mol Alla taǵalanyń Alash jurtyna bergen eń úlken birinshi syıy - Azattyq, ekinshi syıy - Táýelsizdik týyn qıyn kezde qulatpaı ustap qalyp, búginde berik qolda bekem ustap júrgen, Qazaq elin álemge tanytyp, Qazaq atyn asqaqtatqan kemel oıly kemeńger Nursultan!

Táýelsizdiktiń arqasynda óshkeni janyp, ólgeni tirilgen qazaq halqy tarıhtyń daýyldary men jaýyndarynda, órti men dertinde joǵaltqan asyldaryn túgendep, tórt qubylasyn bútindep keledi. Azattyqtyń araıly tańy atqan jıyrma bir jyldan beri bir bıikten keıin bir bıikke kóterilip, álemdi talaı tamasha tabystarymen tańǵaldyrǵan elimizdegi kópten kókeıde júrgen kóp problemanyń biri - ult tarıhyn uly ózgeristerge oraılastyra jazý edi, endi onyń da sát saǵaty soǵyp, oraıy kelip tur. Osy ońdy istiń oraıyn keltirgen taǵy da Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaev!

Buǵan dálel Elbasy Táýelsizdiktiń eleń-alańynda-aq ult tarıhy jaıly ulaǵatty oı aıtty. Máselen, 1996 jyly halyqqa Joldaýynda: «Biz tarıhymyzdy jańasha oqytýdyń negizinde ǵana ulttyq ıdeıany qalyptastyra alýymyz múmkin» dedi. 1999 jyly «Atamura» baspasynan jaryqqa shyqqan «Tarıh tolqynynda» atty kitabynda qazaqtyń arǵy-bergi tarıhyn álemdik tarıhpen jáne búgingi kún problemalarymen sabaqtastyra baıandap, ózine tán kemel oıly kemeńgerlikpen tolymdy oılar tolǵady. TMD elderinde balamasy joq «Mádenı mura» baǵdarlamasy adastyrmas aqjuldyz boldy. 2012 Ulý jyly, jeltoqsan aıynyń 14-inde esigin aıqara ashqan ǵajaıyp ǵımarat «Astana Opera» teatrynda oqylǵan «Qazaqstan-2050» Strategııasy - qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýynda Prezıdent N.Á.Nazarbaev: «Biz ulttyń tarıhı sanasyn qalyptastyrý jumysyn jalǵastyrýymyz kerek», dep atap kórsetti. Osy jyly maýsym aıynyń 5-inde Astana qalasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy Marat Tájınniń qatysýymen ótken ulttyq tarıhty zerdeleý boıynsha vedomstvoaralyq jumys tobynyń otyrysy Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan beri aıtylyp kele jatqan Elbasy ıdeıalarynyń jarqyn jalǵasy. Bul keleli jıyn oǵan qatynasqan otandyq tarıh ǵylymynyń elıtasy men buqaralyq aqparat quraldary ókilderin ǵana emes, barsha halyqqa oı saldy, qoǵamnyń barlyq tobynda asa úlken serpilis týǵyzdy, qalǵyp ketken oılardy oıatty, burynǵy bulyńǵyr oılardy uıyq pen tuıyqtan alyp shyǵyp, ult tarıhyn jańasha jazýǵa degen qýatty qulshynys týǵyzdy.

«Endigi jerde tarıhshy zertteletin ýaqyttyń ishki maǵynasyna oı jiberetin ǵalymǵa, faktilerdi jaı zerttep qana qoımaı, naqty qoǵamnyń qundylyqtaryn, jón-josyqtaryn, moralin «túsinýge» qol jetkizetin ǵylymǵa aınalýy tıis, - dedi Marat Tájın. - Osylaı qaraǵan kezde árbir ulttyq tarıh formatsııalar men órkenıetterdiń abstraktili hronologııalyq jyl­namasy retinde emes, halyqtyń bú­kil kúrdeliligi men bólek bitimin boıyna syıǵyzǵan jandy tarıh retinde boı kórsetedi. Tarıhshynyń mindeti - ult­tyq tarıhty qaıdaǵy bir ámbebap zań­dy­lyqtardyń qasań qalyptaryna salyp jibermeı, ulttyq tarıhtyń jandy, bólek­she aǵzasynyń qalaı damıtynyn túsiný».

Memleket hatshynyń aıtary anyq, boıa­ý­y qanyq baıandamasyn oqyp otyrǵanda kóńilge kóp oılar oralady. Sonyń biri - «kúni keshege deıin óz tarıhymyzdy ózgeler jazyp keldi» degen ózekti órteıtin ókinishti oı. Ras, kezinde ult tarıhyn jazýdy Sanjar Aspandııarov, Muhamedjan Tynyshbaev, Halel Dosmuhamedov, Turar Rysqulov syndy ulylar bastady. Alaıda, ol kezde biz bostan emes, bodan el bolǵandyqtan shyndyqtyń shymyldyǵy tolyq túrilgen joq. Qylyshynan qan tamǵan keńestik keńistikte KSRO men shetelder tarıhyna basymdylyq berildi de, ult tarıhy solardyń kóleńkesinde kúńgirt tartyp turdy. Solaqaı saıasattyń saldarynan qazaqtar óz tarıhynan góri alys Afrıka elderiniń tarıhyn jaqsyraq biletin kúıge jetti. El tarıhyn erlikpen baıandaǵan Ermahan Bekmahanov, Bek Súleımenov syndy súleıler sottalyp, Tilesh Shoıynbaev sııaqty bıliktiń soıylyn soqqan súıkimsizderdiń joly boldy.

Tarıhty ádemilep jańasha kıindirýge de, ony sheshendirip, jalańashtaýǵa bolmaıdy. Tarıh retseptpen jasalmaıdy, nusqaýmen jazylmaıdy. Tarıhshy tarıhty qaz-qalpynda kórsetýi kerek. Tarıhshyny adastyrmaıtyn aq jol.

Osy tusta osy aq jolmen júrip, el úshin eren eńbek etken Ermuhan Bekmahanov jaıly aıtpasaq ádiletsizdik bolar edi. On toǵyzynshy ǵasyrdyń alǵashqy jartysyndaǵy Qazaqstan tarıhyna tyńnan soqpaq salǵan ultjandy uly tarıhshynyń eńbegi men esimin nasıhattaýǵa oraı búginge deıin júzege asqan jumys tym mardymsyz. Ermuhan Bekmahanovtyń «On toǵyzynshy ǵasyrdyń jıyrmasynshy-qyrqynshy jyldaryndaǵy Qazaqstan» atty tamasha monografııasyn joǵary oqý oryndarynda oqytý aýadaı qajet. Munyń bir emes úsh túrli paıdasy bar. Birinshiden, qazaqtyń qaısar hany Kenesary Qasymov bastaǵan ult-azattyq kóterilisiniń mańyzy men mánin jarqyratyp jaıyp salǵan bul asa baǵaly eńbek el erteńi jastardyń jigeri janyp, olardy otan súıgishtik rýhta tárbıeleýge qyzmet etedi. Ekinshiden, bul jas tarıhshylar úshin ǵana emes, jasamys tarıhshylar úshin de ult tarıhyn jazýdyń ozyq úlgisi. Úshinshiden, bul Kenesary syndy tarıhı uly tulǵa arqyly ulttyq rýhty asqaqtaýdyń utymdy joly.

Tarıhı ádebıetterde «Perepıska hanov ı sýltanov srednego jýza, otnosıaşaıa­sıa k 1824-1830 godov» degen eńbek bar. Ony baspaǵa bergen Álıhan Bókeıhanov. Ermuhan Bekmahanov Kenesary jaıly monografııasynda osy eńbektegi tarıhı faktilerdi de oraıyn taýyp, oryndy paıdalana bilgen.

Kenesary Qasymov bastaǵan ult-azattyq kóterilisi kezindegi patshalyq Reseıdiń saıasaty barynsha qatal, asa qatygez, qandyqol saıasat edi. Ol jaıly Stalın: «V proshlom v Rosıı vlast nahodılos v rýkah tsareı, pomeşıkov, fabrıkantov ı zavodchıkov. V proshlom Rossııa - Rossııa tsareı ı palacheı. Rossııa jıla tem, chto ýgnetala narody, vhodıvshıe v sostav byvsheı Rossııskoı ımperıı. Pravıtelstvo Rosıı jılo za schet sokov, za schet sıl ýgnetaemyh ımı narodov, v tom chısle ı narodov rýsskogo. Eto bylo vremıa, kogda vse narody proklınalı Rossııý» dese, Marks: «Orystyń shovınızmi shegine jetkende ol sadızmge aınalady», dep jazdy. Osyndaı aşy shyndyqtardy ashyp aıtqan Ermuhan Bekmahanov tarıhshy Savıchevtiń: «Kenesarynyń aldynan kezdesetin kedergiler onyń boıyndaǵy qajymas qaırat pen qaısarlyqty jigerlendirip, sol kedergilerdi jeńýge qaırat berip, qıyndyqtardy jeńgen saıyn onyń qýaty kelesi kezdesetin kedergilerdi jeńýge shyndala beretin sııaqty. Kezdesetin kedergiler men qıyndyqtar kúrdelengen saıyn ol qaırattanyp, olardy qıratýǵa jaralǵan alyptarǵa uqsaıdy», degen sózine jáne taǵy basqa da tarıhı faktilerge arqa súıep «ult-azattyq qozǵalysyn han basqarǵany úshin ǵana ony joqqa shyǵarýǵa bola ma?» degen sózi úshin de RSFSR qylmystyq ister kodeksiniń 58-babynyń, 10-bóliminiń ekinshi tarmaǵymen aıyptalyp, 25 jylǵa sottalyp kete bardy.

Munyń bárin jiliktep aıtyp jatqyny­myz tarıhı oqıǵalar men tarıhı tulǵalar jaıly jazǵanda Ermuhan Bekmahanov qusap qıyndyqtan yqpaı, erlik týyn jyqpaı naqty faktiler men argýmentterge arqa súıep, shyndyqtyń shyraıyn keltire jazý kerektigin eske salý.

Tarıhy túgendelmegen halyq eskeksiz qaıyq! Tarıh tolqyny qalaı aıdasa solaı baǵyt-baǵdarsyz júre beredi. Qudaıǵa shúkir, biz tól tarıhymyzdy tolyq, qanyq túgendep bolmasaq ta kúni búginge qur alaqan kelgenimiz joq. Ult tarıhyn jazýda biraz aýqymdy ister atqaryldy. Osy tusta alǵash Sanjar Aspandııarov bastaǵan, keıin Ermahan Bekmahanov qostaǵan talantty tarıhshylardyń tarıhı uly eńbegin búginde Mámbet Qoıgeldi, Zardyhan Qınaıatuly, Búrkitbaı Aıaǵan, Merýert Ábýseıitova, Nábıjan Muhametqanuly, Edige Tursynov, Ahmet Toqtabaı, Málik-Aıdar Asylbek, Talas Omarbekov, t.b. tarlan tarıhshylar jaqsy jalǵastyryp keledi. Osy tusta tarıhty tarıhshylardyń ózderinen artyq bolmasa kem bilmeıtin jazýshylar eńbegin erekshe atap ótý ádilettilik bolmaq. Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Oljas Súleımenov, Іlııas Esenberlın bastaǵan sol kósheli kóshtiń alǵy sapynda Muhtar Maǵaýın, Aqseleý Seıdimbek, Qoıshyǵara Salǵarın, Ánes Saraev, Sapabek Ásipov, Myrzan Kenjebaev, Beıbit Qoıshybaev, t.b. bar. Bul tusta bulardyń kóziqaraqty oqyrmandarǵa tanys eńbekterin tizbelep jatý artyq bolar.

Memleketti hatshy Marat Tájınniń baıan­damasynda aıtylǵan ordaly oılar alshy túser asyqqa quıylǵan saqadaı kókeıge qona ketedi. Máselen: «Qazaqstannyń tarıh ǵylymynyń aldynda naqty synaq tur, ol synaqtardyń jaýabyn tabýǵa ábden-aq bolady. Bul arada nadan dıletanttyq óte qaýipti. Jahan tarıhyna ulttyq tóbeshikten qarap jiberip, qaıta jazyp shyǵý tym qıyn emes. Avtor úshin óziń qysylatyn, al keıde tipti sol tarıhı grafomandardyń deniniń saýlyǵyna kúmán keltiretin saýat­syz shatpaqtar qaptap shyǵyp jatyr. Shekaramyzdan bir shaqyrym uzamaı jatyp kúlkige qalmaý, jas baladaı ańǵal bolyp kórinbeý úshin ózińniń ulttyq tarıhyńdy ınemen qudyq qazǵandaı tereń eńbekterimen negizdeý áldeqaıda qıyn. Naǵyz ulttyq qadir-qasıet naǵyz ulttyq tarıhtan bastalady», degen parasatty pikiri tarıhshylar eńbegine baǵyt siltep turǵan baǵdarsham deýge laıyq.

Qupııa muraǵat qorlaryna qol jetip, aldymyzdan tyń derekter ashylyp jatqan osy bir ońdy sátte kóp istiń oraıyn tabý birshama ońaılanyp qaldy. Bul, ásirese, tarıhı tulǵalar taǵdyrynyń belgisiz, aqtańdaq betterin jazýǵa mol múmkindik týǵyzyp tur. Rysqulov, Mırzoıan, t.b. tarıh tulǵalar jaıly tumandy, kúmándi jaılar, bir izge túsip, daýly jaılar aýzy dýaly tarıhshylar ýájimen bir izge túsýi kerek.

1986 jyly jeltoqsanda Brejnev atyn­daǵy alańǵa shyqqan halyq narazyl­y­ǵyn keıbireýler kúni búginge deıin «Jeltoqsan oqıǵasy» dep jazyp júr. Bul qate. Ol oqıǵa emes, ult-azattyq kóterilisi. Sebebi, Qazaqstan sol kezde otar, KSRO-nyń otar­laýshy ımperııa bolǵany shyǵar kúndeı shyndyq. Jeltoqsannyń sol bir yzǵarly, muz-qarly kúngi halyq narazylyǵy Kavkazdaǵy Shámil, Bashqurtstandaǵy Salavat ıÝlaev, Úndistandaǵy Mahatma Gandı basqarǵan kóterilisi syndy ult-azattyq kóterilisi!

Búgingi tarıh ǵylymynyń aldynda turǵan asa mańyzdy mindettiń biri - «Kenesary Qasymov qyrǵyz halqyna qarsy boldy, qyrǵyzdarmen soǵysty» degen túbirinen qate, qatyp qalǵan qasań pikirdi tarıhı faktiler arqyly joqqa shyǵarý. Shyndyǵynda, qazaqtyń qaıtpas, qaısar hany qyrǵyzdarǵa emes, Qoqan, Hıýa handyqtarymen aýyz jalasyp, el múddesin patshalyq Reseıge satqan qyrǵyzdyń baı, manaptaryna qarsy boldy. Buǵan Kenesarynyń qyrǵyz halqyna óz qolymen jazǵan haty aıǵaq. Eger qyrǵyzdyń sol kezdegi bıleýshileri Kenesarymen at tizesin qosqanda qazaqtyń hanyna ǵana emes, halqyna da asa aýyr soqqy bolǵan qaıǵyly jaǵdaı bolmas edi.

Bilimine aqyl-parasatty saı ataqty tarıhshylarymyz qazaqtyń sońǵy hany Kenesarynyń qyrǵyz halqyna degen óshpendiligi turmaq ókpesi joq, kerisinshe qurmeti men súıispenshiligi mol bolǵanyn tarıhı faktiler arqyly dáleldeı alsa, bul, aýyly aralas, qoıy qoralas, taǵdyrlas aıyr qalpaqty aǵaıyndardyń qazaq halqymen dostyǵyn onan ári nyǵaıta túseri haq. Qazaq tarıhyn «Otan tarıhy», «Qazaq tarıhy» degen atpen jazaıyq degen pikirler jazylyp jatyr. Menińshe, eń durysy - «Qazaq memleketiniń tarıhy».

Qazaqtyń ataqty eki qalamgeriniń biriniń Shyńǵyshandy kókke, biriniń joqqa shyǵaryp, bir emes, birneshe jyl boıy baspasóz betterinde aıtysýy da, taǵy bir jazýshy dosymyzdyń álemge áıgili uly tulǵany «qazaq» dep maqala jazýy da tarıhshylarymyzdyń, Memlekettik hatshy aıtqandaı, «ózińniń ulttyq tarıhyńdy ınemen qudyq qazǵandaı tereń eńbektermen negizdeý áldeqaıda qıyn» ekendiginde. Bir bul emes, osyǵan uqsas talaı talastardyń núktesin qazaq tarıh ǵylymy erte me, kesh pe, qoıaryna senemiz.

Qazaq tarıhynda Táýelsizdik shejiresi Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń kemel oıly kemeńgerlik kelbeti keń de kelisti jazylýy shart. Bul búginde álemdik qaýymdastyqtan óz orynyn oıyp turyp alǵan memleket mereıin, qazaq atyn asqaqtatý úshin qajet.

«Qazaq handyǵy XV ǵasyrdyń ortasynda ne XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda quryldy» degen ekiushty, jalpylama pikirlerimen kelise almaımyn. Qazba jumystarynyń nátıjesinde birinen soń biri tirilip, tarıh tereńinen til qatqan birneshe «Altyn adamnan» soń «Urjar hanshaıymy» uıqysynan oıanǵan, ǵylym, bilim jetilgen shaqta ult tarıhyn on bes emes, on ekinshi, on tórtinshi ǵasyrdan bastaıtyn qundy derektiń de kúni erteń qarsy aldymyzdan qasqaıyp shyǵa kelmesine kim kepil?! Tas balqytyp, temir qorytýdy aty belgisiz arǵy zamanda-aq ıgergen, ıaǵnı qol óneri ǵana emes, óndirisi damyǵan, ulan-ǵaıyr Uly Dalasynda samsaǵan san qalasy boı túzegen ulttyń uly memleketiniń tarıhy biz oılaǵannan da tym áride jatqanyna óz basym jazýshylyq túısigimmen kámil senemin.

Ult tarıhyn jazý - uly mindet! Sátimen jazylǵan shynaıy ult tarıhy shyndyqtyń shyraıyn ashyp, ulttyq rýhty asqaqtatýǵa, ulttyq sanany qalyptastyrýǵa, otanshyl otty sezimdi oıatýǵa, memlekettik ıdeologııany nasıhattaýǵa, elimizdiń erteńi jas urpaqtyń elshil, memleketshil tulǵa bolyp qalyptasýyna ıgi yqpal jasary sózsiz.

«Egemen Qazaqstan» gazeti (avtory - jazýshy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Sábıt Dosanov).