Ult retinde kóp nárse joǵalttyq, tipti tilimizden aıyrylyp qala jazdadyq - Álıhan Baımenov
Onyń aıtýynsha, eń birinshi qundylyq — biz óz memleketi úshin jaýapkershilik alatyn, quqyǵy men erkindigi bar egemendi eldiń azamattary atandyq.
«Táýelsizdik — bir kúnniń isi emes. Qazaq SSR memlekettik egemendigi týraly deklaratsııasy, „Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik táýelsizdigi“ týraly zań men Konstıtýtsııada jarııalanǵan ıdealdardy iske asyrý kúndelikti eńbekti qajet etedi. Sondyqtan, Úkimettiń árbir sheshimi men árbir zań osy tuǵyrly aktilerdiń sózine ǵana emes, rýhyna sáıkes kelýi kerek. Bul demokratııalyq qoǵam, naryqtyq ekonomıka men quqyqtyq memleket qurýda únemi alǵa umtylysty qamtamasyz etýi tıis. Árıne, árbir úkimet biregeı jaǵdaıda qyzmet etedi. Geosaıası, jahandyq qarjy-ekonomıkalyq konıýnktýra ózekti taktıkalyq sheshimderdi qajet etetini ras. Biraq bul alǵan baǵyttan jańylystyryp, qozǵalysty keıinge shegermeýi tıis. Máselen, bul — ekonomıkadaǵy memlekettiń róliniń ósýine qatysty, ol qazirgi tańda ál-aýqat pen qaýipsizdik sııaqty eki mańyzdy faktorǵa keri áser etýde. Birinshisi kásipkerlik bastamalardy júzege asyrýmen, sońǵysy — sybaılas jemqorlyqqa baılanysty. Aıtalyq, temirjol jolaýshy tasymaly. Basqa elderge barǵanda, azyraq múmkindikteri bola tura olardyń jolaýshylarǵa sapalyraq qyzmet etýdi qamtamasyz etetinin kóremiz. Sońǵy jıyrma jylda munaı baǵasy joǵary ekenin eskerip, memlekettik munaı sektory jumysyna saraptama jasasaq, memleket barlyq kezde birdeı tıimdi menedjer bola almaǵanyn baıqaımyz», - dep atap ótti Álıhan Baımenov.
Onyń aıtýynsha, turaqty qozǵalys pen damýdyń sheshýshi faktorlarynyń biri — saıasat, ekonomıka, ómirdiń barlyq salasynda básekeli orta qalyptastyrý.
Túptep kelgende táýelsizdik bılikti halyqtyń ǵasyrlyq armanyn toǵystyrǵan negizgi qujattardaǵy ıdeıalardy birizdi júzege asyrýǵa mindetteıdi. Al memleket pen táýelsizdiktiń tiregi - azamattyq jaýapkershilik, azamattyq qatysý men azamattyq belsendilik ekenin eske ustaǵan mańyzdy.
Basqa elde joq quqyǵy men erkindigin júzege asyrýǵa jaǵdaı jasalǵan jaǵdaıda ǵana azamat óz memleketiniń taǵdyry úshin jaýapkershilik arqalaı alady.
«Ekinshiden, biz álemge ashyldyq. Reseı ımperııasy quramyna kirgennen beri biz alǵash ret álemniń barlyq elimen tikeleı jáne ashyq derbes dıalog jasap, mádenı jáne gýmanıtarlyq salada ózara baılanysqa múmkindigin aldyq. Biz álemdik qaýymdastyqtyń ajyramas bóligi bolý múmkindigin qaıtardyq. Sovet kezeńi jetistikteri de bolǵanymen, jappaı bilim berý men densaýlyq saqtaý salasynda júıe álemnen tumshalanyp qaldy. Esimde, óz salasynda kóshbasshy sanalǵan — Máskeý avtokólik ınstýtynda men aspırant bolyp, zertetýlermen aınalystym. Sonda osyndaı joǵary oqý ornynyń ózi álemniń jetekshi ǵalymdary, ozyq avtomobıl óndirýshileri, avtoqyzmet kórsetýshi kompanııalary jumystary men jańalyqtaryna qol jetkizý múmkindigi bolǵan joq. Sonyń nátıjesinde „Mersedes“, „Toıota“ jáne „Ford“ burynnan qoldanyp júrgen keıbir jobalar keıde jańa dep usynylyp, tipti sol boıynsha doktorlyq jáne kandıdattyq dıssertatsııalar qorǵaldy. Aldyńǵy qatarly zertteýlerge arnaıy qyzmetter arqyly tek memlekettiń qorǵanysy úshin mańyzdy degen salalar qol jetkizdi. Sonyń nátıjesinde memleket ıadrolyq qarý shyǵaryp, adamdy ǵaryshqa ushyryp, ozyq qarý-jaraqqa ıe boldy. Al qarapaıym adamdardyń muqtajdyqtaryna sáıkes sapaly televızor, tońazytqysh pen jeńil kólikter shyǵara almaıtyn», - deıdi qoǵam qaıratkeri.
Álıhan Baımenov ǵalamǵa ashyqtyq eldiń áleýetin iske asyrýǵa jańa múmkindikter bergenin aıtady.
Tarıhtan, onyń ishinde qýǵyn-súrgin men ulttyq mádenıetke qysymnan týyndaǵan máselelerge qaramastan, bizdiń rýhanııat pen qundylyqtar júıesi úlken básekelestik basymdyqqa ıe.
Bul — ashyqtyq, toleranttylyq jáne beıimdelgishtik.
Sondyqtan, «Bolashaq» sııaqty serpindi jobalardy damytyp qana qoımaı, qazaqstandyq ǵalymdar, sarapshylar, mamandar, óner qaıratkerleri men ádebıetshilerdiń óz salasyndaǵy álemdik kóshbasshylar, áriptesterimen erkin aralasyp, aqparat almasýyna jol ashý mańyzdy.
«Úshinshiden. Álemge ashyqtyqpen qatar biz óz tamyrymyzdy, tarıhymyzdy, ózimizdi tanýymyzdy tereńirek túsinýge múmkindik aldyq. Aldynda aıtqandaı, Reseı ımperııasy kezinde bastalǵan bizdiń ózindik bolmysymyzdy tunshyqtyrý sovet kezeńinde de jalǵasyn tapty. Biz ult retinde kóp nárse joǵalttyq, tipti mádenıetimizdiń dińgegi — tilimizden aıyrylyp qala jazdadyq. Álipbıimizdi eki ret ózgertý jáne basqa da ıdeologııalyq qasymnyń saldarynan tamyrymyz ben tarıhymyzdan julynyp qaldyq. XX ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen qandaı qaıratkerlerimiz bar? Barlyǵyn derlik sol kezdegi bılik qýǵyn-súrginge ushyratyp, kózin joıdy. Jaqynda „Mirjaqyp. Oıan, qazaq!“ fılmin kórgennen keıin táýelsizdik kezinde ósken jas áriptesterime oqýshy kezimde alash qaıratkerlerin kóbi bile bermeıtinin aıttym. Álıhan Bókeıhan, Ahmeta Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly jáne basqalardyń attaryn aıtýǵa qoryqty. Baıqasańyz, meniń zamandastarym arasynda attastarym az. Óıtkeni, balalaryna Alash Orda saıası kóshbasshylary esimin berý úshin de ata-analardan belgili bir batyldyq qajet edi. Instıtýtta bakýlik kýrstasym Shámil Balabekovpen qoǵamdyq pánder oqytýshylarymen Sovet Odaǵy jasaǵan ýnıfıkatsııa, onyń ishinde mádenı birkelkilik halyqtyń áleýetin júzege asyrýǵa múmkindik bermeıdi dep pikir talastyratynbyz. Qazir oılasam, sol oqytýshylardyń sózderimizdi arnaıy qyzmetterge jetkizbeı, qııanat jasamaǵanyna ishteı rızamyn. Tek qana táýelsizdik alý arqyly ózimizdiń rýhanı, mádenı muramyz ben qundylyqtarymyzdy jańǵyrtýǵa múmkindik aldyq. Biraq bul máselede de tepe-teńdik kerek. Biz jańa dáýirde ómir súremiz. Mádenı biregeılikti saqtap, joǵalǵandy qaıtarý oqshaýlaný men baǵzylyqqa ákelmeýi tıis. Biz dara bolmysymyzdy saqtaı otyryp, zamanaýı bilimge qanyq bolýymyz kerek. Álemge ashyq bolǵanymyz abzal. Bul bizdiń tilimizge de tolyqtaı qatysty. Ana tilimiz, onyń taǵdyry eń aldymen bizge táýeldi ekenin túsinýimiz kerek. Sonymen birge memlekettik saıasattyń birizdiligi mańyzdy. Postsovettik keńistikte tilge qatysty bizdegi zań — eń lıberaldy. Eger qazaq tiliniń memlekettik mártebesine shynaıy mazmun berilmese, bul egemendik pen táýelsizdik ıdealdaryna kereǵar keledi. Tek Qazaqstanda ǵana bizdiń tilimiz mundaı mártebe ala alady. Sonymen birge kórshilerimiz túsinýi kerek: qazaq tili mártebesin qalpyna keltirý sharasy, onyń ishinde álipbıdi tańdaý memlekettik tildiń tolyqtaı jumys isteýine jaǵdaı jasaýdan týyndaıdy. Onyń basqa astary joq. Qazir zamanaýı gadjetterge qarasańyzdar, biz 1939 jyldan paıdalanatyn kvazıkırıllıtsanyń 42 sımvoly qazaq tilin keńinen qoldanýda tehnologııalyq qoldaýdy aıtarlyqtaı shektep otyr», - deıdi ol.
Álıhan Baımenovtyń suhbatynyń tolyq nusqasyn osy siltemeden oqýǵa bolady.