ULT DENSAÝLYǴY: Akademık T. Sharmanov durys tamaqtaný jóninde aıtyp berdi
«Bizdiń halqymyz eshqashan búgingideı baqýatty turmys keship kórgen joq. Táýelsizdik alǵannan beri 1300-den astam densaýlyq saqtaý nysany men 1700-den astam bilim berý oshaǵyn saldyq. Jalpy halyqtyń turmysynyń, densaýlyǵynyń túzelýi, sanynyń ósýiniń nátıjesinde qazaqstandyqtardyń ortasha ómir uzaqtyǵy 72 jasqa jýyqtady», - dedi Elbasy. Osyǵan baılanysty halqymyzdyń turmysyn jaqsartyp, densaýlyǵyn nyǵaıtý jolynda taǵy qandaı sharalardy júzege asyrý kerek? Salamatty ómir saltyn ustanýda durys tamaqtana bilý qanshalyqty mańyzdy? «QazAqparat» tilshisiniń osy jáne ózge de suraqtaryna Qazaq taǵamtaný akademııasynyń akademıgi, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor Tóregeldi Sharmanov jaýap bergen edi.
- Búginde trenajer zalyna baryp jattyǵý, durys tamaqtaný qalypty úrdiske aınalyp keledi. Osy oraıda densaýlyqty nyǵaıtý úshin taǵy qandaı sharalardy júzege asyrǵan durys?
- Uzaq ómir súrýge jáne densaýlyqty nyǵaıtýǵa ómir boıy umtylý kerek. Ómirge deni saý urpaq ákelý úshin, onyń densaýlyǵyn, anasynyń qursaǵynda jatqan kezden bastap qamqorlyqqa alý kerek. Qazirgi tańda, maıly tamaqty az paıdalanyp, kókónis pen bıdaıdyń tómengi suryptaryn paıdalanǵan mańyzdy. ıAǵnı, talshyqty ónimder paıdaly degen sóz. Joǵarǵy surypty unnan jasalǵan nandy, qantty óte az paıdalaný qajet. Adamdar «maıly tamaq semizdikke ákep soǵady», - dep sanaıdy. Joq, tek olar ǵana emes. Qanttyń kómirsýlary men quramynda qanty bar suıyqtyqtardy az paıdalaný kerek. Mysaly, koka-kola, pepsı-kola, fast-fýd, hot-dogtar óte qaýipti. Qýyrylǵan tamaqtar júrek-qan tamyrlary aýrýyna, tipti qaterli isik dertine ákep soqtyrady. Qazir adamdar holesterıni bar tamaqtardy jeýden qorqady. Negizi olardyń ózderi qaýipti emes. Olardy qaýipti etetin trans-maıly qyshqyldar. Bul qyshqyldar sıyrdyń sútinde bolady. Sondyqtan, kúnine kem degende 400 gramm kókónis pen jemis-jıdekterdi paıdalaný qajet. Al bizde bul kórsetkish ázirge jan basyna shaqqanda 150-200 gramnan aspaıdy. Bul az.
Negizi tamaqta maılardyń mólsheri 25-30 paıyz, aqýyzdar - 11-13 paıyz, kómirsýlar 55 paıyzdy quraýy kerek. Taǵy bir mańyzdy jáıttiń biri, ol - qımyl-qozǵalys. Negizi kóp júrip-turý kerek.
- Bıologııalyq belsendi qospalar jóninde pikirińiz qandaı?
- Uzaq jyldar boıy tehnogendik úderisterdiń saldarynan azyq-túliktiń quramynda dárýmender men mıkroelementter azaıdy. Sondyqtan bul belsendi qospalar men dárýmenderdi paıdalaný óte qajet. Degenmen, olardy qabyldaýdyń aldynda dárigermen keńesip alǵan jón.
- Bazarlarda gendik modıfıkatsııalanǵan jemister kóbeıip jatyr. Bul týraly da pikirińizdi bilgimiz keledi.
- Bul týraly kóp áńgime aıtylyp júr. Mundaı ónimderdiń ómirimizge myqtap engendigin moıyndaý kerek. Bir sózben aıtqanda mundaı ónimder adam aǵzasyna keri áser ete almaıdy.
- Tóregeldi Sharmanuly, ózińiz qalaı tamaqtanasyz?
- Men bul jaǵynan qatal erejeni saqtaımyn. Tańerteń mindetti túrde dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasaımyn. Júremin. Qysta trenajerlik zalda jattyǵamyn. Keıin dýsh qabyldaımyn. Birinshi jyly sýmen, keıin muzdaı sýmen shaıynamyn. Tańerteńgilik asqa - bir qyzanaq, bir qııar, bir bolgar buryshy nemese alma jáne kilegeı qosylǵan shaı. Al nan, maı, shujyq degenderdi jemeımin. Túste taýyq eti nemese jylqy eti salynyp ázirlengen sorpa ishemin. Qoıdyń etin tatyp almaımyn. Jalpy, qyzyl etti kóp jemeımin. Degenmen, jylqynyń eti óte paıdaly. Bıeniń sútin zararsyzdandyrýǵa, ıaǵnı sterıldeýge jáne qaınatýǵa áste bolmaıdy. Sebebi sapasyn joǵaltady. Bul óte názik sút. Onyń aqýyzy ana sútiniń aqýyzymen birdeı. Al sıyrdyń sútin qaınatpasań, tazartpasań tez buzylady, al qaınatsań paıdaly qasıetterin joǵaltady. Sondyqtan men sıyrdyń sútin ishpeımin, odan jasalǵan irimshikti jemeımin.
- Bıyl bıeniń sútinen jasalǵan jańa ónimdi jurtshylyqqa tanystyrdyńyz. Qazir osy baǵytta qandaı sharalardy júzege asyryp jatyrsyz?
- Iá, biz bıeniń súti negizinde jańa ónim jasap shyǵardyq. Bul -torttar, balmuzdaq, shokolad, tátti toqashtar jáne ıogýrt. Bul ónimderde qant, trans-maıly qyshqyldar atymen joq. Qazir biz bul ónimderdi keń kólemde shyǵarý úshin qajetti jabdyqtardy satyp alyp jatyrmyz. Al ázirge Tóle bı, 127 meken-jaıynda bizdiń dámhana bar. Sonda tutynýshylarǵa atalǵan ónimderdi usynamyz. Olar dán rıza. Bolashaqta bul ónimderdi eksportqa da shyǵarýdy kózdep otyrmyz. Bul jerde ásirese shokoladtyń baǵasy qymbattaý. Biraq sapasy keremet, al balmuzdaqtyń dámi erekshe.
- Táýelsizdik kúni, Jańa jyl merekesi jaqyndap keledi. Merekelik dastarhan qandaı bolýy kerek?
- Óte qunarly jáne maıly tamaqtardan bas tartqan jón. Mereke ótedi de ketedi. Al maıly tamaqty kóp jegennen densaýlyq syr berýi múmkin. Uıqy beziniń osynshama tamaqty qorytýǵa shamasy jetpeıdi. Degenmen, fermenti bar tabletkalar alyp qoıyńyzdar. Salattardy, balyqtan jáne qus etinen jasalǵan taǵamdardy kóbirek jasaǵan abzal. Jáne árıne baýyrdy oılaý kerek, ıaǵnı ishimdikten múldem bas tartý kerek.
- Otandyq densaýlyq saqtaý salasynyń damýy qandaı dárejede?
- Otandyq densaýlyq saqtaý salasynyń bolashaǵy bar. Memleket bul júıege kóp qarjy bólip jatyr. Biraq ázirge tıimdiligi asa joǵary emes. Ana men bala ólim-jitimi joǵary deńgeıde. Júrek-qan tamyrlary aýrýlary boıynsha álemde aldyńǵy oryndardyń birindemiz. Deıturǵanmen, medıtsınalyq-sanıtarlyq kómek kórsetý salasyna kóp kóńil bóline bastady. Qazir qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mańyzdy rol atqarady. Sondaı-aq aýrýlardyń aldyn alýǵa kúsh jumsalyp jatyr. Óıtkeni aýrýdy emdegennen onyń aldyn alý anaǵurlym tıimdi ári arzan. Bul jerde QR Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstrligi qajyrly eńbek etip jatyr. Qazirgi mınıstr dáriger bolmasa da bul salanyń máselelerin, áleýmettik damýdyń mańyzdylyǵyn óte jaqsy túsinedi.
- Áńgimeńizge rahmet.