Ulbıke Jangeldiqyzy

Ulbıke Jangeldiqyzy (1825-1849) – qazaqtyń áıgili aqyn qyzy, maıtalman aıtysker, jeztańdaı ánshi, dáýlesker dombyrashy.

Қyzylorda oblysynyң Tereңөzek aýdanynda týғan. Shyққan tegi ? Ұly jүz ishindegi Oshaқty rýy, Tasjүrek. Týғan jeri Syr өңiri bolғanymen, jastyқ shaғy Talas өzeni boıynda өtken. Ұlbıkeniң boıyndaғy týa bitken aқyndyқ darynynyң erterek ұshtalýyna әkesi Jangeldi men anasynyң yқpaly aıryқsha boldy. Bұl jөninde aқynnyң өzi bylaı deıdi: Әke sөzin jasymnan jattap alғam, Tal boıyma jınaқtap hattap alғam. Jeke shyғyp bәıgeden tұlpardaı bop, Өleңimdi әnimen baptap alғam. Monshaғymnyң әr tasy bir өleң-di, Besigimde үırengem men өleңdi. Balapandaı kezinde қaıran sheshem, Tal boıyma darytқan kүlli өleңdi. Ұlbıke 12-13 jasynyң өzinde-aқ aıtar oıyn ұrymtal өleңmen jetkizip, ұtқyr sөzderi tөңiregin tәnti etip, ataқ-daңқy aýyl arasynan әrige jaıyla bastaıdy. Әke shaңyraғynda bұla bolyp өsken қyz өz ortasyndaғy oқý-bilimdi ıgergen, kөzi қaraқty jan bolғanғa ұқsaıdy. Өziniң өleңinde: әptıektiң ishinde «pe» bolady, Қos noқat қoısa үstine «te» bolady ? deýine қaraғanda, boıyndaғy aқyndyқ daryndy jazba mұralar arқyly da ұshtaғan bolý kerek. Ұlbıke oң-solyn tanyp, boı jete bastaғan kezde Oshaқtynyң Esmyrza degen dýaly aýyz bıi әýletin bastap, Әýlıeata maңyna kөship keledi. Sol kezden bastap Ұlbıkeniң aқyndyғy aıryқsha қarқyn alyp, jұrt moıyndaғan kөsheli aқyndarmen aıtystyң dodasyna tүse bastaıdy. Kүderiқoja, Maılyқoja, Serәliқoja, Mәdeliқoja, Іztileý, Taspa aқyn sııaқty sol kezdiң sөz ұstaғandarynyң talaıy Ұlbıkemen aıtysta jeңiliske ұshyraıdy. Onyң aқyndyқ tegeýirine, tapқyrlyқ shalymyna jan balasy shydamaıdy. Bұl týraly sөz asylyn tergen әıgili Mәshһүr Jүsip Kөpeıұly bylaı deıdi: «Bұrynғylar dombyra ұstap: «Қaıym bilesiң be?» ? deýshi edi. «Қaıym» dep eki aқynnyң aıtysқanyn aıtady eken. Sonda «Қaıym» өleңiniң basyn Kүderiқoja men Ұlbıke aıtқan. Bұl ekeýinen bұryn қaıym өleң de, aıtys ta joқ. Bұrynғylardiki ? maқal, taқpaқ. Kүderiқoja albyrt bozbala kүninde Ұlbıkemen aıtysamyn degende onyң әkesi «Bala, Ұlbıkemen aıtysamyn deseң, Bұқarғa baryp үsh jyl oқyp kel. Әıtpese onymen sen aıtysýғa jaramaısyң», - degen eken». Mәshһүr Jүsip Kөpeıұlynyң bұl dereginen Ұlbıkeniң aldyna қara tүsirmes dүldүl aқyn ekeni aңғarylyp қana қoımaı, sonymen birge қazaқtyң sөz өnerinde aқyndyқ aıtystyң negizin salýshy, ornyқtyrýshy aқyn retinde daralanady. Ұlbıke ? oıy ұshқyr, өleңi sұlý, kisilik parasaty өreli aқyn. Birde Maılyқoja aқyn oғan әzildep: «Tүsimde altyn zerenge қymyz құıyp otyr ekensiң» - depti. Sonda Ұlbıke irkilmesten: «Basyma salyp jүrmin jelegimdi, Үsh-tөrt jyl bile almadym deregiңdi. Mүttәni teris oқyғan zәlim қoja, Taýyp ber kөnegim men zerenimdi», - degen eken. Aқyn bұl sııaқty ұtқyr ýәjderdiң nebir tamasha үlgilerin jүrgen jerlerinde marjandaı shashyp otyrғan. Sol mol mұradan bүgingi ұrpaққa jetkeni myң shýmaқtaı өleң. Bұl ? jıyrmaғa tarta aıtystary men sanaýly ғana kөңil kүı tolғaýlary. Kөptegen aıtystary «Aıtys» jınaқtaryna endi. Ұlbıkeniң asyl mұrasyn jınaýғa M.J.Kөpeıұly, Ә.Dıvaev, V.Radlov sııaқty әıgili folklor jınaýshylar aıryқsha yjdaһatpen den қoıғan. Aқyn қyz týraly Ә.Dıvaev «Bұdan 120 jyldaı bұryn jandy betine қaratpaғan aқyn bolyp, қazaқtan Ұlbıke degen қyz shyғypty», - dep jazdy. Ұlbıkeniң shyғarmalaryn V.Radlov Peterbor қalasynda bastyryp, keıin orys jәne nemis tilderine aýdaryp jarııalady. M.Әýezov, S.Mұқanov, M.Joldasbekov sııaқty bilikti ғalymdar onyң aқyndyғyna joғary baғa berdi. Aқyn Қ.Myrzalıev Ұlbıkeniң aýyr taғdyryn tolғaғan «Myң bir mұң» atty tragedııa jazdy. Ұlbıkeniң ғұmyry қyzaldaқtaı kelte boldy. Tәңiri sheber ony aқyndyқ өnerpazdyғyna қosa, hor қyzyndaı kөrikti etip jaratty. Ony aқyndar «aққýdyң jүndi үri», «tili sheshen, jүzi kөrkem» dep өleңge қosty. Alaıda «bir kem dүnıe» degen emes pe, Ұlbıkeniң kүıeýi Baıtan өnerdiң parқyn bilmeıtin ұr da jyқ, қyzғanshaқ adam bolyp kezdesti. Ұlbıke naғyz kemeline kelip, aқyn retinde tөңiregin tәnti ete bastaғan shaғynda tentek kүıeýiniң қolynan mert boldy. Ұlbıkeniң soңynda қalғan өlmes өneri rýhanı asyl қazyna retinde halқymen mәңgi birge jasaı beredi. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 9 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby