Úkimet joǵary bilim salasyndaǵy problemalardy 1 qyrkúıekke deıin sheshýi tıis - Zarema Sháýkenova
«1948 jyly Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaratsııasy qabyldanǵannan kezeńnen bastap, bilim alý – artyqshylyq retinde tanylýyn toqtatyp, quqyqtar sanatyna «qonys aýdardy». Sońǵy 70 jylda bilim de, oǵan degen kózqaras ta aıtarlyqtaı ózgeriske ushyrady. Qazirgi ýaqytta joǵary bilimniń damýyn sıpattaıtyn birqatar álemdik trendter bar. Birinshiden, joǵary bilimge degen suranys artyp keledi. Sońǵy 45 jylda álemdegi stýdentter sany 15 ese ósti. Sarapshylardyń pikirinshe, búginde álemde jarty mıllıardtan astam adam joǵary bilim alady. Ekinshiden, joǵary bilimge qoljetimdilikti keńeıtý áleýmettik-ekonomıkalyq turaqtylyqtyń mańyzdy shartyna aınalýda. Statıstıka kórsetkendeı, joǵary bilimdi jumys isteıtin halyqtyń úlesi men eńbek ónimdiliginiń deńgeıi tikeleı baılanysty. Adamnyń bilim deńgeıi neǵurlym joǵary bolsa, onyń eńbek ónimdiligi de soǵurlym joǵary bolady. Sondaı-aq, onyń jeke básekege qabilettiligi de neǵurlym joǵary bolady. Úshinshiden, ulttyq úkimetter jalpy bilim berýge jáne onyń ishinde joǵary bilimge teń qoljetimdilikke jaǵdaı jasaý arqyly bilim berýdegi kemsitýshilikti joıýǵa jaýapty bolyp tabylady. Tórtinshiden, ǵalamdyq deńgeı aqyl men talantqa degen qatal básekemen sıpattalady. Kóptegen damyǵan elder ózderiniń ulttyq josparlary men strategııalaryna sheteldik stýdentterdiń úlesin arttyrý týraly tarmaqty engizedi. Bir jaǵynan, joǵary sapaly bilim – bul memlekettiń «jumsaq kúshi» quraldarynyń biri. Ekinshi jaǵynan, joǵary bilim berý tetikterin qoldana otyryp, memleketter óz ekonomıkalaryna joǵary bilikti jáne kreatıvti mamandardy «jınaıdy» jáne tartady, sol arqyly ózderiniń básekege qabilettiligin arttyrady. Aqyrynda, besinshiden, bilim berý úderisin uıymdastyrýdaǵy tsıfrlyq tehnologııalardyń mańyzy artyp keledi. Covid-19 pandemııasy bolsa bul protsesti tek jedeldetti» deıdi Zarema Shaýkenov.
Onyń sózine sensek, osy tendentsııalardyń barlyǵy Qazaqstanǵa da tolyqtaı tán. Eldiń joǵary oqý oryndarynda oqıtyn qazaqstandyqtardyń úlesi - 3% jáne ósý úrdisin kórsetip otyr. Osylaısha, 2019-2020 oqý jylynda stýdentter sany 2018-2019 oqý jylymen salystyrǵanda 11,4%-ǵa ósken. Qazaqstandaǵy joǵary bilimdi eńbekke qabiletti halyqtyń úlesi 30% jetti, bul Qazaqstandaǵy jumys isteıtinderdiń shamamen úshten birin quraıdy.
«Elimizde qazaqstandyq joǵary oqý oryndaryndaǵy sheteldik stýdentterdiń sanyn kóbeıtý boıynsha maqsatty saıasat júrgizilýde. Eger 2017-2018 oqý jylynda Qazaqstanda 14 myńǵa jýyq sheteldik stýdentter oqyǵan bolsa, 2019-2020 oqý jylyna qaraı bul kórsetkish 2,5 esege jýyq ósip, 34 myń 452 adamdy qurady. Pandemııaǵa baılanysty sheteldik stýdentterdiń sany azaıady degen alańdaýshylyq bar edi, alaıda usynylǵan qashyqtan oqytý múmkindigi shamaly da bolsa, sheteldik stýdentter sanynyń ósýine yqpal etti. Búgingi tańda Qazaqstanda 35 myń 146 sheteldik azamat oqıdy. Joǵary bilimge teń qoljetimdilikti qamtamasyz etýge qatysty óziniń áleýmettik mindettemelerin oryndaı otyryp, memleket nazaryn birneshe baǵytqa aýdarady. Birinshiden, daryndy jastarǵa granttyq qoldaý kórsetý. Búgingi tańda qazaqstandyq stýdentterdiń úshten biri memleket esebinen bilim alýda. Aǵymdaǵy oqý jylynda 53 864 bilim granty bólindi. Sońǵy 5 jylda memleket esebinen joǵary bilim alyp jatqan qazaqstandyqtardyń sany bir jarym eseden astam ósti. Ekinshiden, rezıdent emester men sheteldik stýdentterge arnalǵan jataqhanalar salý arqyly ýnıversıtetterdiń ınfraqurylymyn damytýdy yntalandyrý. Úshinshiden, joǵary oqý oryndary usynatyn bilim berý qyzmetteriniń sapasyn baqylaý» dep atap ótti Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory.
Zarema Sháýkenovanyń aıtýynsha, keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn birqatar problema bar. Bul problemalarǵa Memleket basshysynyń qatysýymen 2021 jyly 26 qańtarda ótken Úkimettiń keńeıtilgen otyrysy barysynda erekshe nazar aýdaryldy.
«Óz sózinde Q.K. Toqaev «jyl saıyn bólinetin 50 myń grant qajetti mamandyqtar suranysyna sáıkes kelmeıtine» nazar aýdardy, bul «bıýdjet qarjysynyń bosqa ketedi» ákeledi. Memleket qarjy salýǵa qyzyǵýshylyq tanytatyn mamandyqtardy tańdaý máselesi barǵan saıyn kúrdelene túsýde. Bir jaǵynan, kóp jaǵdaıda balalaryn oqytý úshin aqsha tóleıtin ata-analardyń dástúrli tásilderi bar. Ekinshi jaǵynan, eńbek naryǵynyń qurylymy tez ózgerip, jańa, keıde túsiniksiz bolyp kórinetin mamandyqtarǵa suranystyń artýy baıqalady. Nátıjesinde biz ýnıversıtetter usynatyn mamandardyń ulttyq ekonomıkanyń naqty qajettilikterine sáıkes kelmeý problemasyna tap boldyq. Dástúrli kásipterde de mamandar tapshylyǵy baıqalady. Pandemııa kezinde suranysqa ıe birqatar mamandyqtar boıynsha medıtsına qyzmetkerleriniń jetispeýshiligi jarqyn mysal boldy. Memleket basshysynyń Úkimet aldyna qoıǵan taǵy bir mindeti – qazaqstandyq joǵary bilimniń joǵary sapasyn qamtamasyz etetin sheshýshi sharalardy qabyldaý boldy. Buǵan deıin sapasyz bilim berý qyzmetin usynatyn ýnıversıtetterdi jabý týraly sheshim qabyldanǵan bolatyn. Alaıda protsess baıaý júrýde. «Keıbir ýnıversıtetter ártúrli protsedýralyq áreketterdi qoldana otyryp, jabylý protsesin bir jarym jylǵa deıin «sozady» jáne osy baǵyttaǵy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń sheshýshi qadamdaryna qarsy tutas aqparattyq naýqan júrip jatyr» dep atap ótti Memleket basshysy. Ulttyq statıstıkaǵa sáıkes, sońǵy úsh jylda eldegi ýnıversıtetterdiń sany azaıǵan joq, kerisinshe 122-den 125-ke deıin ósti. Úkimetke «tıisti sharalardy qabyldaý, onyń ishinde akademııalyq adaldyqty buzýshylyq pen sybaılas jemqorlyq quqyq buzýshylyqtarǵa qatysty ýnıversıtetterdiń jaýapkershiligin odan ári kúsheıtý, tipti lıtsenzııadan aıyrýǵa deıingi sharalar» boıynsha tapsyrmalar berildi» deıdi sarapshy.
Sondaı-aq, Prezıdent sapaly ýnıversıtetterdi jan-jaqty nyǵaıtýǵa shaqyrdy. «Bilim berýdegi turaqty damýdy, ınklıýzıvtilikti jáne teńdikti qamtamasyz etý úshin 15 bazalyq aımaqtyq ýnıversıtetterdi túbegeıli jańartý qajet. Olar talanttardy tartýdyń aımaqtyq ortalyqtarynyń rólin atqarýy kerek» dedi Memleket basshysy.
«Osy mańyzdy máseleniń bárin Úkimet jańa oqý jyly bastalǵanǵa deıin sheshýi kerek. 1 shildege deıin Úkimet qarjylandyrýdyń tásilderi, kezeńderi men kólemderi kórsetilgen egjeı-tegjeıli jol kartasyn ázirlep, usynady» dep túıindedi sózin Zarema Sháýkenova.