ÝÁLI HAN
Ýәlı әkesi Abylaı қaıtys bolғannan keıin, Orta jүz өkilderiniң құryltaıynda han saılaý negizinde bılikke kelgen. Taққa otyrysymen Reseı jәne Қytaı bıleýshilerine elshilik attandyrdy. 1782 jyly 25 aқpanda Reseıdiң patshaıymy Ekaterına ІІ Ýәlıdi Orta jүzdiң hany dep tanıtyndyқtary jөninde gramota jibergen. Kөp ұzamaı Ýәlıdi bıleýshi dep tanıtyndyқtary jөnindegi osyndaı gramota Tsın ımperatory tarapynan da kelgen. Ýәlı han ishki-syrtқy saıasatta әkesi Abylaıdyң isin әri қaraı jalғastyrýshy boldy. Ol Orta jүz rýlarynyң ishindegi tұraқtylyқty saқtaı otyryp, syrtқy saıasatta Reseı men Қytaıғa teң қarym-қatynas jasaýғa tyrysty. Reseı өkimeti өz tarapynan Ýәlı hannyң Қytaımen baılanystaryna tyıym salýғa ұmtyldy. Kazak әskerlerin jiberip, han saraıyna kele jatқan Қytaı elshilerin orta joldan қaıtaryp otyrdy. Degenmen, Ýәlı han Қytaımen қarym-қatynasyn toқtatқan joқ. Orta jүzge yқpalyn kүsheıtý үshin patsha өkimeti shekaralyқ shepti қazaқ dalasynyң ishine jyljyta bastady. Reseıdiң yқpalyn bәseңdetý maқsatynda Ýәlı han Қytaı үkimetimen jәne Bұқar handyғymen baılanysyn kүsheıtti. Patsha өkimetiniң үsti-үstine jasaғan қysymyna қaramastan Ýәlı hannyң alғashқy on jyldyқ bıligi tynysh jaғdaıda өtti.
Alaıda 18 ғasyrdyң aıaғyna қaraı Ýәlı hannyң ishki saıasatyna keıbir қazaқ rýlary tarapynan қarsylyқ kүsheıdi. Olar Reseı patshasyna hannyң үstinen narazylyқ hat jazdy. Sol jyly 2 sұltan men 19 bı қaramaғyndaғy 120 myңnan asa adamymen orys shekarasyna jaқyn jerlerge kөship baryp, patsha өkimetine tikeleı baғynғylary keletinin mәlimdedi. Biraқ өziniң dıplomatııalyқ sheberligi arқasynda Ýәlı han bұl janjaldy ýshyқtyrmaı, өz paıdasyna sheshti. Degenmen, ol 1803-1805 jyldary өz қaramaғyndaғy қazaқ rýlary men sұltandardy Syrdarııaғa, Shyғys Tүrkistanғa kөshýge үgittedi. Patsha өkimeti қazaқ rýlarynyң oңtүstik-shyғysқa kөship ketpeýine jol bermeý үshin Ýәlı hanmen kelissөz jүrgizýge mәjbүr boldy.
Ýәlı hannyң negizgi қonysy Esil өzeniniң boıynda Kөkshetaý men Shyңғystaý aralyғanda ornalasқan. Bas ordasy Býrabaı kөliniң maңaıynda (Hankөl, Қyzyl aғash), ekinshi ordasy Kөkshetaýdyң shyғysyndaғy Syrymbet қystaýynda boldy. Ol ishki-syrtқy saıasatta әkesi Abylaıdyң isin jalғastyryp, қazaқ handyғynyң derbestigin saқtaýғa tyrysқanmen 19 ғasyrdyң basynda қalyptasқan saıası ahýal oғan mүmkindik bermedi. Reseı өkimeti қazaқ dalasyndaғy handyқ jүıesin құlatý үshin barlyқ amaldardy қoldandy. Nәtıjesinde Ýәlı hannyң bıligi birte-birte әlsireı bastady.Ýәlı hannyң bıligin odan әri әlsiretý үshin patsha өkimeti қazaқ rýlary arasynda ishki қaıshylyқtardy paıdalaný arқyly 1816 jyly Baraқtyң tұқymy Bөkeıdi Orta jүzdiң 2-hany etip bekitti. Ýәlı han Reseı, Қytaı men Orta Azııa memleketteri tolyқ moıyndaғan soңғy қazaқ hany boldy, ol қaıtys bolғannan keıin, kөp ұzamaı patsha өkimeti Orta jүzde han saılaýdy mүldem toқtatty.
Ýәlı hannyң 2 әıelinen 14 balasy boldy.Үlken әıelinen 5 bala, kishi әıelinen, Aıғanymnan, 9 bala bolғan. Ұldarynyң ishinde mұrageri bolyp sanalatyn Ғұbaıdolla men kishi әıeli Aıғanymnan týғan Shyңғys Ýәlıhanov Kөkshetaý jәne Қosmұryn okrýgteriniң alғashқy sұltandary bolyp saılanғan. Қazaқ ұly ғalymy Shoқan Shyңғysұly Ýәlıhanov Ýәlı hannyң nemeresi.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom