Tyrysqaq aýrýy tirkelgen Batys Afrıkaǵa jáne Úndistanǵa saıahattan bas tarta turǵan jón – sanıtar dáriger
QazAqparat tilshisimen áńgime barysynda maman elden jyraqta júrip túrli aýrý juqtyrý qaýpi joǵary ekenin aıtty.
Epıdemıolog Tolqyn Qajenovanyń aıtýynsha, shetelde tyrysqaqty juqtyrý qaýpi joǵary. Ol óte juqpaly aýrý. Tyrysqaq aýrýy kóbine Úndistan, Saýd Arabııasy, Sırııa, Túrkııa, Afrıka elderinde kezdesedi.
«Tyrysqaq aýrýynyń qozdyrǵyshtary óte usaq útir belgisi tərizdi bolýymen baılanysty «vıbrıon» degen at berilgen. Tyrysqaq aýrýynyń eki túri anyqtaldy. Birinshi túri - negizgi azııalyq tyrysqaq, ekinshi túri El-Tor tyrysqaǵy. Aýrýdyń eki túriniń kózge kórinerlik aıyrmashylyǵy joq, adam ómirine qaýpi birdeı.
Infektsııa kózi - aýrý adam. Onyń nájisi men qusyǵy arqyly taralýy múmkin, aýrý adammen qatynasta bolǵanda nemese turmystaǵy zattardy paıdalanǵanda juǵady.
Tyrysqaq qozdyrǵyshy uzaq ýaqyt adam denesinen syrt ómir súrýi múmkin. Qozdyrǵysh ashyq sý qoımalary men teńiz sýynda birneshe aıǵa deıin, qaınamaǵan sýda 25 kúnge, qaınaǵan sýda 37 kúnge deıin tirshiligin joımaıdy. Əsirese ıirim sýda, monsha sýy jınalǵan jerde 106 kúnge deıin ómir súredi. Ylǵaldy baý-baqshadaǵy topyraqta 75 kúnge deıin tirshilik qabiletin joımaıdy. Aýrý adamnyń nəjisi tıgen ish kıim bederinde birneshe aptaǵa deıin ómir tirshiligin joımaıdy. Tyrysqaq qozdyrǵyshtary kókónis-jemis taǵamdarynda 7 kún, sary maı, sút, balmuzdaqta 14 kún, súzbe, shıki ette 7 kún, tuzdalǵan ette 21 kún, nannyń qabyǵynda 7 kúnge deıin tirshilik qabiletin joımaıdy», - deıdi sanıtar dáriger.
Mamannyń aıtýynsha, tyrysqaq qozdyrǵyshtaryn tamaq ónimderine shybyndar əkelýi múmkin. Adam aǵzasyna aýrý qozdyrǵyshy aýyz arqyly enedi. Sonymen birge zalaldanǵan sýdy qoldansa, ashyq sýlarda shomylǵanda, jýylmaǵan jemis-jıdekterden, qozdyrǵyshpen zaqymdalǵan ydys, kir qol arqyly juǵady.
«Tyrysqaq aýrýynyń alǵashqy belgileri juqtyrǵannan keıin 3-5 kúnde paıda bolady. Aýrý jedel bastalady, dene qyzýy kóterilmeýi de múmkin, naýqastyń jıi ishi ótip, qusa beredi. Qozdyrǵysh asqazan-ishek joldarynyń jumysyn buzyp, naýqastyń nəjisi ıissiz, tússiz suıyqqa aınalady. Aýrýdyń alǵashqy belgisi jıi-jıi ish ótip, qusý, nəjistiń suıylyp, birte-birte tabıǵı túsin joǵaltýynan bastalady. Az ýaqyttyń ishinde nəjis túsi múlde ózgerip, kúrish sýyna uqsaıdy. Naýqas birte-birte əlsizdenip, basy aınalyp, aıaq-qolynyń bulshyq etteri tartylyp, denesi qalshyldaıdy. Ərdaıym aýrý adamnyń dene qyzýy tómendeıdi. Naýqas kóp suıyqtyq joǵaltady, odan dene qyzýy birden tómendeıdi, denesi tyrysyp, býyndary tartylady, jalpy əlsizdik damıdy, erinderiniń kógerýi baıqalady, tynysy əlsiz bolady. Naýqastyń jaǵdaıy nasharlap, aýzy qurǵap, shóldeıdi. Keıde aýrýdyń birinshi kúnderinde, der kezinde dərigerge qaralmasa naýqas ólip ketýi de múmkin», - deıdi Tolqyn Qajenova.
Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymynyń jáne ProMed torynan alynǵan málimetterge sáıkes, 2023 jyldyń 31 naýryzy boıynsha, bıyl álemde tyrysqaqtyń 70 myńǵa jýyq jaǵdaıy tirkelgen. Sonyń 1626 jaǵdaıy ólimmen aıaqtaldy. Sonyń ishinde: Afrıka aımaǵynyń 13 elinde 2021 jylǵy qazannan bastap 2023 jylǵy 27 naýryzǵa deıin barlyǵy 145 myń jaǵdaı tirkeldi, onyń 3249-y ólimmen aıaqtaldy.
«Jazǵy kanıkýldyń jáne demalys maýsymynyń jaqyndaýyna baılanysty shetelderge shyǵatyn azamattarǵa asa qaýipti ınfektsııalardan saqtaný úshin birqatar qarapaıym erejelerdi eske saqtaýdy usynamyn. Sonyń biri – tyrysqaq órshigen Batys Afrıka elderine - Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy, Kongo Respýblıkasy, Kamerýn, Ortalyq Afrıka Respýblıkasy, Nıgerııa, Kot-d'Ivýar, Lıberııa, Serra-Leone, Gabon jáne Ońtústik Sýdan elderine, Sırııaǵa, Úndistan elderine, ásirese balalarmen barmaǵandaryńyz jón. Sapardy aldyn ala josparlaǵandyqtan baratyn elińizde asa qaýipti ınfektsııalar boıynsha jaǵdaıdy zerdeleý qajet.
Sondaı-aq, shetelge shyqqan kezde jabaıy janýarlarmen - prımattarmen, kemirgishtermen baılanys jasamaý, kóshe saýdasy oryndarynda tamaq ishpeý, tamaqqa tek termııalyq óńdelgen ónimderdi paıdalaný kerek. Adamdar kóp jınalatyn oryndarǵa barǵan kezde jeke profılaktıka sharalaryn – qashyqtyqty saqtap, maska kııýge, dezınfektsııalyq quraldardy qoldanýǵa keńes beremin», - deıdi epıdemıolog.
Mamannyń aıtýynsha, eger sapardan kelgennen keıin aýyrsynýdy, temperatýrany, qyzaryp, beti kópirshiktengen bórtpeni baıqasańyz, mindetti túrde shet elde bolǵandyǵyńyz týraly aıtyp, tez arada jaqyn jerdegi medıtsınalyq uıymǵa habarlasý qajet.
«Shetelde tek bótelkedegi sýdy qoldanǵanyńyz jón. Shıki sýdan, daıyndalǵan muzdy jeýge bolmaıdy. Jemister men kókónisterdi qaınatylǵan nemese bótelkedegi sýmen jaqsylap jýyp jeńiz. Tabıǵatqa shyqqanda jándikterden qorǵaıtyn quraldar – repellentterdi qoldaný kerek», - deıdi Tolqyn Qajenova.
Al týlıaremııany juqtyrý qaýpi joǵarylaǵan aımaqtarǵa barǵan kezde terini múmkindiginshe jabatyn kıim kııý kerek.
«Tipti jyly mezgilde tabıǵatqa shyqqanda da uzyn jeńdi shalbar men keýdeshelerge artyqshylyq berý kerek. Jaǵalar men jeńder, shalbardyń manjetteri deneni myqtap qysyp turýy qajet. Sondaı-aq, bas kıimdi umytpaǵan jón. Aıaqqa shulyqpen birge etik nemese báteńke kııý kerek. Kenege qarsy arnaıy kostıým kenelerden barynsha qorǵaýdy qamtamasyz etedi.
Jalpy aýrý juqtyrmas úshin mańyzdy gıgıenalyq daǵdy – qoldy ystyq sýmen sabyndap jýýdy ədetke aınaldyrǵan jón. Sebebi «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degen qaǵıda ərqashanda mańyzyn joımas», - deıdi Tolqyn Qajenova.