Tursyn Jurtbaı: Qýǵyn-súrgin qurbandary týraly materıaldardyń akademııalyq basylymy kerek
- Tursyn Qudakeldiuly, Alash qaıratkerleri týraly derek izdep, arhıv aqtarǵan alǵashqy zertteýshilerdiń birisiz. Asharshylyq pen qýǵyn-súrginge qatysty zertteýlerdiń qazirgi aıaq alysy qalaı?
- Rasynda, búgingi kúni Keńes tusyndaǵy saıası qysym týraly zertteýler barlyq postkeńestik keńistikte jańasha qarqynmen, jańasha kózqaraspen júrgizilip jatyr. Qazaqstandyq ǵalymdar da ózinshe atsalysty, zertteýler júrgizdi. Biraq, bizdiń zertteýlerimiz Reseı ǵalymdaryndaı tereńdep, butarlanyp, árbir jekelegen máseleniń ózi túbirlenip kete qoıǵan joq. Onyń basty sebebi, sol tusta qabyldanǵan qujattar, qaýlylar, tergeýler, tergeý ornyndaǵy suraq-jaýaptar Qazaqstannyń aqparat quraldarynda tolyq jarııalanǵan joq jáne ondaı múmkindik týǵan joq.
1993-1994 jyldary qabyldanǵan jalpy ishki erejege sáıkes, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatyna, qýdalaýǵa túsken tek sol jeke adamnyń tikeleı urpaǵyna, onyń ishinde sottyń anyqtamasy arqyly ǵana ruqsat beriletin boldy. Bul zań emes, ereje. Osynyń ózi shyndyqtyń betin asha túsýge kedergi keltirip otyr. Naqty dálelder usyný úshin arhıv qujattarynsyz alǵa basa almaısyń. Gazet-jýrnaldardaǵy, jurttyń aýzyndaǵy estelikter qosymsha derek retinde qarastyrylady. Sondyqtan, jeke óz basym arhıv derekterimen 35 jyldaı aınalysyp kele jatqanymmen, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatynda eki jarym jyl tabandap otyrǵanymmen, sol tustaǵy ár oqıǵany, sonyń ishinde kollektıvtendirý, konfıskileý, Alash qaıratkerlerin túrmege otyrǵyzý, jappaı asharshylyqtyń bastalý sebepterin jáne 37-38 jyldardaǵy saıası qysym men jazalaýlardy, tipti 50-jyldary júrgizilgen qysym saıasattaryn tolyq ashyldy dep aıta almaımyn.
- Al osy taqyrypty qaýzap júrgen ǵalymdardyń jumysyna kóńilińiz tola ma?
- Іzdenis bar. Mysaly, osy arhıv isimen túbegeıli aralasqan ǵalymnyń biri - Zarqyn Taıshybaı. Sol kisiniń jarııalaǵan dúnıeleri erekshe tyń dep oılaımyn. Osy jaqynda ǵana onyń «Atadan qalǵan amanat» atty avtorlyq kitabyn qarap shyqtym. Onda Stalınniń qabyldaýynda bolǵan qazaq qaıratkerleriniń tizimin usynypty. Sonyń ishinde erekshe nazar aýdararlyǵy Álıhan Bókeıhanovtyń 1927 jyly 10 mamyr kúni Stalınniń qabyldaýynda bolýy, Á. Bókeıhanovtyń Qazaqstanǵa qaıtyp oralýy, jumys máselesi sóz bolǵan sııaqty. Sol týraly Goloşekın men N.Nurmaqovqa telegramma jibergeni belgili. Biraq, Stalınniń tikeleı qabyldaýynda óziniń jeke basy týraly ǵana másele qozǵady degenge men senbeımin. Álıhandy ult kósemi retinde, ol kisiniń psıhologııasyn jáne ustanymyn meılinshe málim mólsherde biletin adam retinde men oǵan sene almaımyn. Eń aldymen Álıhan Bókeıhanov qabyldaýda jer máselesin qozǵady dep oılaımyn. Qazaq jerin jappaı tárkileý, memleketke berý, 1927 jyldan bastap jylyna 360 myń kelimsekti Qazaqstanǵa qonystandyrý, qazaq halqyn jerden aıyrý týraly 1925-1927 jylǵy konferentsııalarda qarastyrylǵan bolatyn. Al 1926 jylǵy konferentsııada ol kádimgideı bekitilgen. Goloşekınge qarsy úlken qozǵalystyń biri - osy.
Sol jyly Stalınge Nyǵmet Nurmaqov 6 ret, Sádýaqasov pen Qojanov 5 ret, Myrzaǵalıev, Álimbekovter 2 retten kiripti. Barlyǵy sol kezderi jer komıssarıaty salasynda jumys istegen. Sondyqtan, Álıhan Bókeıhanov Qazaqstannyń terrıtorııasy týraly máseleni kóterip, qazaqtyń artyq jeri joq ekenin dáleldeıtin qujattarmen Stalınge barǵan dep oılaımyn. Bul úlken saýaldyń, úlken máseleniń sharýasy. Óıtkeni, osy Stalın qabyldady degen bir aýyz sózdiń ózinen jáne onyń aınalasyndaǵy máseleler jóninde jeke monografııa jazýǵa bolady. Bul týraly jınaqtalǵan derekter barshylyq.
Mysaly, Mámbet Qoıgeldıev Alash qozǵalysy týraly 10 tomdyq materıaldy daıyndap, baspaǵa berýge birazdan beri umtylyp otyr. Biraq, ol 10 tomdyq osy kúnge deıin basylyp shyqqan joq. Keńes tusyndaǵy jalpy qazaq dalasyndaǵy ult-azattyq kóterilister týraly tarıhshy Talas Omarbekov óziniń 6-7 kitaptan turatyn toptamalyq zertteýler men qujattaryn daıyndaǵan. Ol da jarııalanǵan joq. Sondyqtan da qýǵyn-súrgin týraly materıaldardyń akademııalyq basylymy kerek, 1-10 tomdyq emes, 50-70 tomdyq shyǵarý kerek. Sondaı-aq, byltyr Ulttyq kitaphanada 1916 jylǵy kóterilis týraly 4 tomdyq qujattar daıyndadyq. Ol da sol kúıinshe basylmaı jatyr. Al eń bastysy, 1921-1922 jylǵy, 1931-1932 jylǵy asharshylyq týraly qujattar tolyq basylǵan joq.
- Qýdalaýshylyq, asharshylyqtar bizdiń ulttyq bolmysymyzdy ózgerte aldy ma? Mundaı náýbetter bolmaǵanda qazaqtyń qazirgi sıpaty qalaı bolar edi?
- Eger de 1921-1922 jyldary resmı kommýnıstik partııanyń ózi moıyndaǵan tsıfr boıynsha 1 jarym mıllıon adam, 1931-1932 jyldardaǵy 2 mıllıon 800 myń adam qurban bolmasa, ıaǵnı bes qazaqtyń úsheýi ashtan ólmese, qazaqtyń qurylymy, ulttyq rýhy, dili men sany múldem ózgeshe bolar edi. 1939 jylǵy sanaqta qazaqtyń jalpy sany 1 jarym mıllıonǵa jeter-jetpes bolatyn. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin, 1949 jylǵy esep boıynsha qazaqtar sany mıllıonnyń aınalasynda boldy. ıAǵnı, soǵysqa attanǵan 1 mıllıon 600 myń erkektiń 800 myńǵa jýyǵy maıdanda qaza tapty. Bul úlken joqtaýshylyq. Búgingi zamanda uldar men qyzdar arasynda 1:16 ese aıyrmashylyq bolyp otyrǵany Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy jaǵdaıǵa qatysty. Al asharshylyqta ul da, qyz da ketti. Onyń zardaby qandaı? Eger sol kezdegi qazaq óz tutastyǵyn saqtap qalǵanda, búgin 30-35 mıllıon bolyp otyrar edik. Mysaly, 1897 jylǵy sanaq boıynsha ózbekter mıllıonǵa jetpeıtin, qazaqtar 6 mıllıon bolatyn. Ózbekter qazir 30 mıllıonnan asty, qazaqtardyń sany 10-14 mıllıonnyń aınalasynda.
- Bizdiń ulttyq minezimizge bul oqıǵalar áser etti ǵoı...
- Mindetti túrde. Biz basybaılylyq psıhologııasyna kóndiktik. Óıtkeni, asharshylyqtan shyqqan adamda aqyl-es bolmaıdy, odaǵn eshteńe de suraýdyń qajeti joq. Eger biz ózgeniń yrqynda bolmasaq, búgingi urpaq, qazirgi 25 pen 60 jas arasyndaǵy qazaqtar jappaı oryssha sóıleýge kóshpes edi. Táýelsizdik alǵanymyzǵa 26 jyl, táýelsiz urpaqtyń aldy 26 jasta. Biraq, basym jastar oryssha sóıleıdi. Nege? Olardyń mıynda orys tili ózge til, shet tili degen uǵym joq, osylaı sińip ketken.
- Keńes odaǵy quramynda qýǵyn-súrginnen eń kóp zardap shekken qaı el?
- Qazaqstan men Ýkraına. Árıne, qýǵyn-súrgin barlyq respýblıkalarda, tipti orystardyń ózderinde de boldy. Biraq, Qazaqstan men Ýkraına úrim úzý ıaǵnı, qýdalaý men asharshylyq arqyly qyryp-joıýshylyq saıasatynan kóbirek zardap shekti. Al Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde eń kóp qyrylǵan belorýstar boldy.
- Siz Alashordany qýdalaý Dinshe Ádilovtiń túsiniktemesinen keıin bastaldy dep jazǵan edińiz. Osy jóninde tarqatyp aıtyp berseńiz, Dinshe Ádilov kim bolǵan, qandaı túsinikteme bergen?
- Jalpy, Dinshe Ádilovten buryn 1927 jyldyń qazan aıynda Álıhan Bókeıhanovty Reseı terrıtorııasyndaǵy Qazaqstanǵa jaqyn ornalasqan Bozan aýylyna shaqyrǵan Eldes Omarov ustalyp, jaýapqa tartylady. Odan keıin Halel Ǵabbasov ustaldy. Biraq ta olardyń ustalý sebepteri jalpy Alash úshin is ashýǵa tutastaı negiz qalaǵan joq edi. Álıhan Bókeıhanovqa Qazaqstan terrıtorııasyna kelip, jurtshylyq arasynda ultshyldyq ıdeıasyn taratty, Halel Ǵabbasovty konfıskatsııaǵa qarsy kúresti, sony uıymdastyrdy degen jala jabylǵan. Al olarǵa qarsy qylmystyq istiń ashylýy Dinshe Ádilovtiń Betpaqdalada ustalýymen baılanysty. Dinshe Ádilovtiń kórsetindileri arqyly áýeli Mirjaqyp Dýlatov pen Júsipbek Aımaýytov sodan keıin birtindep basqalary da ustalǵan.
- Onyń mundaı kórsetindi berýine ne sebep boldy?
- Dinshe Ádilov Ombyda Smaǵul Sádýaqasov, Sáken Seıfýllın, Maǵjandarmen qatar oqyǵan, ór minezdi, ójet jáne solardyń ishindegi eń jasy bolǵan edi. 1918 jyly 18 jasynda teńdik úshin kúresemin dep, bolshevıkter jaǵyna shyǵyp ketti. Tipti sonaý Qıyr Shyǵysta partızandar qatarynda da soǵysyp kelgen bolatyn. Ol Іshki ister mınıstrliginde jumys istegen. Biraq, kommýnıstik-kolonızatorlyq saıasat etek ala bastaǵanda, Dinshe óz kózqarasynan qaıtyp, ulttyq murattaǵy jolǵa túsedi. Shetelge ótip ketem dep, Buharaǵa da barǵan, basmashylarǵa da qosylmaq bolǵan. Biraq keıin Betpaqdalada ustaldy. Sosyn onyń kúni túrli azaptaýlarǵa ulasty. Túrmedegi tergeýlerdiń qorytyndysyna qarasań, bul jigitti uryp-soqqan, barlyq múmkin bolǵan qınaýlardyń astyna alǵan. Onyń kórsetindileriniń ózinen keıde aqyly tumandanyp ketkenin, keıde ashynǵan adamnyń kózqarasyn, sol sekildi basqasha da sóıleý mánerin anyq baıqaýǵa bolady. Óziniń týma ustamasy bolǵan, túrmedegi aýyr jaǵdaı sol aýrýdy odan saıyn asqyndyrǵan.
- Qýǵyn-súrginge qatysty materıaldar oqyǵanda «japon tyńshysy» degen aıyp jıi kezdesedi. Osy «japon tyńshysy» degen uǵym qaıdan shyqty?
- Japon tyńshysy degen úlken sıstema. Ony Keńestik tergeý mekemeleri oılap tapqan. Ońtústikte Ózbekstan, Túrikmenstan, Ázerbaıjan qaıratkerlerin Irannyń Ihtıkat pen Tarahıat ıdeologııasy boıynsha aıyptaǵan. Al Shyǵys Túrkistan, Qıyr Shyǵystyń shekaralyq aımaqtarynda «japon tyńshysy» dep, eýropalyq aımaqtarda Germanııanyń tyńshysy dep ustaǵan.
- Ózińiz aıtqandaı, Qazaqstanda 4 mıllıonnan astam adam ashtyqta kóz jumdy, 25 myń adam atý jazasyna kesildi. Abaqtynyń ar jaǵynda 10-20 jylyn sarp etkender qanshama? Olarǵa qandaı da bir basymdyqtar berilip, ótemaqy tólendi me?
- Eshteńe istelgen joq. Tym bolmasa, resmı túrde keshirim suralý kerek edi. Al ol úshin ımperııa mádenıetti bolý kerek. Aǵylshyn ımperııasy Úndistannyń aldynda keshirim surady. Olar ózderi otarlaǵan óńirlerden bıik deńgeıdegi oqyǵandardy, ıntellıgentsııany qaldyrdy. Tipti sol azattyq ıdeıasyn kótergen Indıra Gandı, Djavaharlal Nerýlerdi de zańǵa negizdep tutqynǵa alǵan, mynadaı jappaı qyrý saıasaty qoldanylǵan joq. Sol saıasatty búgin de ustanyp otyr. Imperııa - ózgeniń jerin ıemdený, ózgeni ózine qaratý degen sóz. Dúnıe túptiń-túbine tórt-aq ımperııaǵa bólinedi degen tujyrym bar qazir. Sırııadaǵy soǵys ta, Koreıadaǵy qyrǵı-qabaq ta, Venesýela, Afrıka, Taıaý Shyǵystaǵy jaǵdaılar osynyń bári tórt ımperııanyń bir-birine kórsetip otyrǵan qysymy.
- 1956 jyly Jansúgirov, Maılın, Seıfýllınderdiń esimi aqtaldy. Odan keıin araǵa 30 jyl salyp, 1988 jyly Shákárim, Maǵjandar aqtaldy. Mundaı ýaqyt alshaqtyǵynyń syry nede?
- Kommýnıstik partııadan basqa partııa SSR-da aqtalmaǵany belgili ǵoı. Maǵjan degen kim? Maǵjan Alashorda múshesi boldy. Alashorda Sovet úkimetine qarsy kúresti. Osyǵan qarasaq, 1956 jyly bolshevıkter, al 1988 jyly alashtyqtar aqtaldy. Jalǵyz Qazaqstanda emes, Ázerbaıjandaǵy mýssovetter, Armenııadaǵy dashnaktar, Grýzııadaǵy demokrattar, Ýkraınadaǵy mahnolar - Sovet úkimetiniń ózi jeńgen barlyq saıası memlekettik uıymdar óz ýaqytynda aqtalǵan joq. Keıinnen ǵana aqtaldy.
- Qýǵyn-súrgin qurbandary kúnine qatysty aıtar pikirińizdi bildire ketseńiz?
- Bul kúni isteletin bir ǵana úlgi bar. Ólgenderdi eske alý, minájat etý, musylmandaryna quran oqytý. Odan basqa úlginiń bolýy múmkin emes. Kezinde Jazýshylar odaǵynda Oljas Súleımenov jaqsy bastama kóterip edi. Asharshylyqqa ushyraǵan adamdardyń estelikterin jazyp alý, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi oqıǵalar, jer men elge qatysty tarıhtardy jınaý týraly. Sol másele 4-5 aı qolǵa alynyp, biraz derekter Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna túsken bolatyn. Sol materıaldar qaıda ketti eken? El-jurttyń esteligin júıelep, halyqtyq eske alý kitabyn shyǵarsa dep oılaımyn.
- Usynysyńyz qabyl bolsyn!