Tursyn Jurtbaı: Áýezov – «Stalınniń favorıti» emes!
Jalpy, qansha kónterli bolsań da, shydamnyń da shegine jetetin shaǵymdy shaǵy bolady. Oı-pikirimizdi, parasatymyzdy, tulǵalyq ar-ojdanymyzdy bylaı qoıǵanda, rýhanı qasıetimiz, ulttyq rýhymyz, tarıhı tanym-sanamyz retinde sanalatyn Abaı men Álıhannyń, Ahmet pen Mirjaqyptyń, Aımaýytov pen Áýezovtiń jankeshti muralaryn qorlap, biz búgingi taǵzym etip otyrǵan Muhtar Áýezovti adamzat tarıhyndaǵy eń qansoqtaly ýzýrpator «Stalınniń favorıti» edi dep jarııalap, ony dúnıejúzi deńgeıindegi «plagıattyq» pen «falsıfıkatorlyqtyń» úlgisi retinde usynyp, mazaq etip, kúresinge aınaldyrǵanyna tórt-bes jyldyń aýany boldy. Soǵan shamyrqanǵan, ne shimirkengen bir jan, ne solardyń atyn ıemdenip, janyn baǵyp otyrǵan mekeme bolsashy? Sonda, keshegi keńestik qysym qylǵyndyryp, býyndyryp, atyp-asyp, Qaıym sııaqty rýhy berikterdi ystyq-sýyq kamerada qınaǵanda da, Abaıdan, Áýezovten bas tartpaǵan jankeshtilerdiń eńbegi, shynymen de esh ketkeni me? Mine, osy meniń janyma batady.
Sózdi osylaı shamyrqanyp bastamasqa amalym da qalmady. Óıtkeni, búkil bir ulttyń rýhanııat kıesine aınalǵan Abaıdyń júregińdegi beınesin orynynan sýyq ta suǵanaq sózderimen sýyryp alyp: «Abaı degen de, Ibrahım degen adam da, aqyn da bolǵan joq! Abaı dep júrgenderiń qoldan jasalǵan ıdeologııalyq qýyrshaq!» - degen arandata urandaýshy adam týraly budan ózge oraıly baılam oıyma oralmady.
Onyń qylǵyna otyryp kýálandyrýynsha, Abaı:
«Birinshiden, «Ibragım Qunanbaı» degen adam aqyn bolmaǵan. «Abaı ómir súrgen joq».
Ekinshiden, biz qazir «Abaı» dep tanıtyn adamnyń ol kezde «Abaı» degen laqap aty áli bolmaǵan.
«Slova nazıdanııa» pobýjdalı kazahov prezırat sebıa, svoıh predkov, ıazyk ı kýltýrý» (Biz barlyq dáıekterdi jelidegi tildik mátin boıynsha beremiz), ıaǵı Abaıdyń «Qara sózderi» («Ǵaqlııa sózderi») qazaqtardyń ózderine, ata-babalaryna, tili men mádenıetine degen jekkórinishin oıatty», - dep dúnıe qaýymyna jar salǵan órekpýin oqyǵan soń, dymymyz shyqpaı qaldy.
Onyń birinshi úkim-qorytyndysy: «Sýşestvoval lı kazahskıı poet ı fılosof «Abaı Kýnanbaev», vyýchıvshıı rýsskıı ıazyk za trı mesıatsa v prıhodskoı shkole, a potom, býdýchı, kak ı vse ego soplemennıkı, sezonnym kochevnıkom, bez kakogo-lıbo formalnogo obrazovanııa samostoıatelno ýglýbıvshıısıa v trýdy zapadnyh myslıteleı ı rýsskıh klassıkov? Moı otvet: net, ne sýşestvoval ı ne mog sýşestvovat. Etomý voprosý ıa posvıatıla vse 8 glav statı «Zagadka Abaıa» ı dve glavy statı «V poıskah «Abaıa»: pısma Adolfa ıAnýshkevıcha, eşe odna sovetskaıa poddelka».
Mine, osy atyshýly Z. Bataeva, alty-jeti jyldan beri jelqabyz jeli arqyly «Abaı jumbaǵy: Qazaqstannyń belgisiz uly aqyny» - «Zagadka Abaıa»: Velıchaıshıı neızvestnyı poet Kazahstana» jáne «V poıskah «Abaıa»: pısma Adolfa ıAnýshkevıcha, eşe odna sovetskaıa poddelka», «Slova nazıdanııa» pobýjdalı kazahov prezırat sebıa, svoıh predkov, ıazyk ı kýltýrý», «Pochemý ı zachem bıografıı velıkıh kazahov sozdaıýt rossııane?» degen daqpyrt taqyryppen, ózgeni emes, biz rýhanı tulǵa retinde bas ıetin týra Abaıdyń ózin qorlap qana qoımaı, sonymen qatar sol arqyly qazaqty qorlap sóıleýdi taqystyq mashyqqa aınaldyryp aldy. Ondaı adamnyń da, aqynnyń da bolmaǵanyna ulttyq ar-ojdanymyzdyń kepiline balaıtyn Álıhan Bókeıhanovty, Ahmet Baıtursynovty, Mirjaqyp Dýlatovty, J. Aımaýytovty, M. Áýezovti jalǵan kýálikke tartyp, olardyń ózin – «plagıat», «falsıfakator», «Stalınnyń favorıti» dep jarııalap, sondaı bir beıpil jalamen eshqandaı ımenýsiz dúnıe oqyrmanyn arandatyp keledi. Buǵan da mojantopaılyqpen kóndigip qalyp ek, onyń bul sandyraqtaryn álemdik deńgeıdegi jańalyq retinde jarnamalaǵan, aty bizge beımaǵlum Mereı Súgirbaeva degen blogerge bergen kezekti «mardymsýyndaǵy» (túpnusqa boıynsha berildi):
«10/01/2023 Kazahstanskıı fılolog ı kýltýrolog Zaýre Bataeva, davno ı ýspeshno rabotaıýşaıa za rýbejom, vystýpıla s sensatsıonnymı statıamı o tom, chto avtorom «Slov nazıdanııa» ıavlıaetsıa ne Abaı, a Mýhtar Aýezov ı odın ız lıderov «Alash-Ordy» polıttehnolog Alıhan Býkeıhanov. V polzý ee versıı govorıt to, chto arhıvy avtora «epopeı kazahskoı jıznı» zasekrecheny do 2093 goda», - degen jaýapsyzdyqpen berilgen beıádep tanystyrýy titirkendirip-aq jiberdi.
Endi qaıteıik, búkil ǵumyr-sanańdy baýraǵan, «aqyl sýsyny», «júrek jubanyshy» dep júrgen Abaı «jeksuryn sózdiń» ıesi, al qazaqtyń rýhanı azattyǵynyń kepili dep júrgen Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, J. Aımaýytov, M. Áýezov – «plagıat», «falsıfıkator», «Stalınniń favorıti» bolyp shyqsa. Búkil ómirińniń maqsaty maǵynasyzdanyp, bosqa ómir súrgendeı qorlanyp ketedi ekensiń.
Endi, joǵarydaǵy «Múnáhıbtan» keıin, Abaıdy jaıyna qaldyra otyryp, taqyryp arqaýy Muhtar Áýezovtiń jaıyna kósheıin.
Z. Bataeva: «1900 jyldary qazaq tilindegi kitaptar Sankt-Peterbýrgte emes, Qazanda nemese Orynborda shyǵarylǵan edi. Onda Abaıdyń sýreti joq edi», - deıdi. Buǵan toqtalyp jatpaımyn. Tek japon ǵalymy Tomohıko Ýıamanyń bul kitapty qaıdan tabýǵa bolatyny týraly:
«Ol Abaıdyń alǵashqy kitabyn 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte I. Boraganskııdiń baspadan shyǵarǵanyn rastaý múmkin emes dep aıtady, óıtkeni Ortalyq akademııalyq kitaphananyń saıtynda basylymnyń málimetteri bar tıtýldyq paraq kitaptyń eki elektrondy nusqasynda joq. Biraq basqa kitaphanalarda, sonyń ishinde Sankt-Peterbýrgtegi orys ulttyq kitaphanasynda bul kitap bar. Q. Muhamedhanovtyń Boraganskıı týraly kitabynda tıtýl paraǵynyń fotokóshirmesi bar», - dep keńes bergenin nazarǵa sala ketemiz.
Mine, osy keńeste Z. Bataevanyń:
«Oǵan qosa, Muhtar Áýezov 1940 jyldary Abaıdyń eshqandaı sýreti joq ekenin basyp aıtqan edi... Al osy kitaptardyń birindegi Abaıdyń sýreti qaıdan júr?» - degen suraǵyna da jaýap berilgen.
Rasynda da, qaıdan júrýshi edi, sol 1909 jylǵy kitaptiń ishinde, Kákitaı jazǵan ómirbaıannyń aldynda Abaıdyń aty-jónimen qosa, týǵan-ólgen jyly kórsetilip turyp túsken sýreti bir betke tutas jeke berilgen. Al, osy kitappen on úsh jasynan tanys Muhtar Áýezov ol sýrettiń baryn bilmedi deý esh qısynǵa kelmeıdi.
«Osy atalyp otyrǵan jyldardan keıingi ýaqytta Múrseıittiń «qoljazbasy» qaıda bolypty? Buǵan da jaýap joq. Bir bilerimiz – Múrseıittiń «qoljazbalary» buqaraǵa tek qana 1950 jyldary tanystyryldy. ...Abaıdyń 2005 jylǵy tolyq jınaǵyn ázirlegen redaktorlardyń sózine súıensek, 1907 jylǵy kóshirmesi 1950 jyldarǵa deıin Muhtar Áýezovtiń jeke menshiginde bolyp, qazir Muhtar Áýezovtiń mýzeıinde eken».
Z. Bataeva durys aıtady, ol qoljazba «Áýezov úıi» mádenı ortalyǵynyń qorynda, sol sórede saqtaýly tur. Muny, osy murajaıdyń burynǵy qyzmetkeri retinde rastaı alamyz. Al, Ortalyq mýzeıde Múrseıittiń taǵy bir qoljazbasy bar. Ony Abaıdyń nemeresi Ýásılá Maǵaýııaqyzynan sol kezdegi mýzeı dırektory Ábish Jırenshın surap alǵan. Mýzeıdiń keıingi dırektory Nursan Álimbaev bul qoljazbanyń tekstologııalyq turǵydan salystyrylǵan nusqasyn túsinikter bere otyryp jeke kitap etip bastyryp shyǵardy.
Úsh-órt jyl boıy sanamdy ezip, zyqymdy alǵan oılarymdy aıaqtaı bergenimde, byltyr jeliden taǵy da sýmań etip Z. Bataeva men M. Súgirbaevanyń:
«12/01/2023 Opýblıkovannaıa vchera pervaıa chast ıntervıý s fılologom Zaýre Bataevoı vyzvala býrnýıý reaktsııý ý chıtateleı. Nashlıs kak storonnıkı, tak ı ıarye protıvnıkı vydvınýtoı eıý versıı... Segodnıa my pýblıkýem vtorýıý chast ıntervıý s neı, gde Zaýre ýtverjdaet, chto: «nı dlıa kogo ne sekret, chto prototıpamı mnogıh tekstov, voshedshıh v korpýs «Slov nazıdanııa», ıavlıaıýtsıa statı drýgıh avtorov, v chastnostı, Alıhana Býkeıhanova (Dala Ýalatynyń gázeti, 1889) ı Jýsıpbeka Aımaýytova (jýrnal «Abaı», 1918). Takım obrazom, «Slova nazıdanııa» nesýt v sebe otpechatkı kak falshıvkı, tak ı plagıata», – degen «sandyraqtyń sandyraǵy» shyǵa kelgende, jaǵamdy ustadym.
Ózderin-ózderi jebep, mardymsyǵan bul suqbatynda, Z. Bataeva ózin endi qorytyndy jasap, úkim shyǵaratyn sottyń eksperti dárejesine kóterip, joǵaryda kórsetilgen barlyq elire-elegizgen beıbastaq qısyndaryn «tujyrymdapty». Jelidegi jetekteýshi M. Súgirbaeva:
«Kak obşestvennost ı v pervýıý ochered ıssledovatelı-lıteratýrovedy tvorchestva Abaıa, a takje ıstorıkı, spetsıalızırýıýşıesıa na XIX veke, vosprınıalı vashı raboty? K slový: poetý Evgenııý Kýrdakový, kogda on, ıssledýıa bıografııý Abaıa, prıshel k vyvodý, chto tot ýpotreblıal opıým, prıshlos, kak rasskazyval kýltýrolog Aýezhan Kodar, ýehat ız strany», - degen arandatýshy suraq beredi.
Oǵan Z. Bataeva:
«Evgenıı Kýrdakov, býdýchı sam poetom, kak nıkto drýgoı ponımal, chto lırıka – eto vnýtrennıı mır poeta, ego lıchnyı opyt ı perejıvanııa, poetomý on byl sovershenno prav, pytaıas naıtı lıchnost poeta v samıh tekstah», - dep jaýap beredi.
Sóıtip, Abaıdy apıynshy dep búkil eldi shýlatqan E. Kýrdakovtyń sandyraǵyn «durys» dep esepteıdi. Biz, E. Kýrdakovtyń «Smert Abaıa» (Abaıdyń ólimi) atty («Knıjnoe obozrenıe», 17 avgýsta 1990 goda) sandyraǵyna oraı kezinde «Ekiestiniń elegizýi nemese Abaıǵa arasha» (Qarańyz: «Ol bolamyn demeńder!..» Astana, 2021, 584 b., 184-193 better) atty jaýap jazǵamyz. Esti aqyn bolatyn, aqyry kóptiń uıatyna shydamaı, «shet elge panalaýǵa», ıaǵnı ol kezde shekarasy belgilenbegen Altaı ólkesindegi irgeles jatqan aýylyna ketti dep estigemiz. Keıingi taǵdyryn bilmeımin. Joly bolsyn.
Bul jalǵan ádep saqtaǵansyp, jasyryp qalatyn jáı ókpe-naz emes. Sebebi, bul arada, Abaıdyń, Bókeıhanovtyń, Baıtursynovtyń, Áýezovtiń, sonymen qatar Qaıym sııaqty jazyqsyz marqumdardyń ar-namysy, demek, búkil qazaq ultynyń abyroı-ujdany talqyǵa túsip tur. Sebebi, Z. Bataeva shyǵarǵan úkim boıynsha: Abaı – adam emes, qoldan jasalǵan «qaǵaz danyshpan», jalǵan-plagıat aqyn, al Bókeıhanov pen Áýezov – falsıfıkator, arandatýshy. Senbesińiz, shydamdylyq tanytyp oqyp shyǵyńyzdarshy (men túpnusqany yqshamdap keltiremin):
Z. Bataevanyń munda kórsetken jelidegi jeldirtpesindegi sáıkessizdiktermen joǵaryda tanystyńyzdar. Qaıtalap jatpaımyn. Al:
«A zdes, v etom ıntervıý, vkrattse sýmmırýıý rezýltaty analıza pervoıstochnıkov», - degendegi tujyrymy mynaý:
«Segodnıa nı dlıa kogo ne sekret, chto prototıpamı mnogıh tekstov, voshedshıh v korpýs «Slov nazıdanııa», ıavlıaıýtsıa statı drýgıh avtorov, v chastnostı, Alıhana Býkeıhanova (Dala Ýalatynyń gázeti, 1889) ı Jýsıpbeka Aımaýytova (jýrnal «Abaı», 1918). Takım obrazom, «Slova nazıdanııa» nesýt v sebe otpechatkı kak falshıvkı, tak ı plagıata».
Á. Bókeıhanov pen J. Aımaýytovtyń qaı maqalasy Abaıdyń qaı «Qarasózinde» júr? Óziniń jalasyna ózi jal taýyp, osylaı jalamalap soǵa berýge bola ma? Osylaı bir dep alady da dem almaı:
Ekinshi úkim-qorytyndy: «Vtoroı etap genezısa nachınaetsıa s momenta poıavlenııa avtorstva «Abaıa» v nachale XX veka, kogda Alıhan Býkeıhanov, obedınıv ýsılııa s Ahmetom Baıtýrsynovym ı Mırjakypom Dýlatovym, nachal vvodıt ımıa «Abaı», kak poeta ı fılosofa, v ýzkıı krýg kazahskıh ıntellektýalov, postoıanno tsıtırýıa ego v svoıh jýrnalnyh statıah ı pýblıkýıa sbornıkı ego stıhov. Est stılıstıcheskıe prıznakı, ýkazyvaıýşıe na to, chto etı troe sotrýdnıchalı kak v napısanıı, tak ı v redaktırovanıı etıh stıhov... Etı dannye pozvolıaıýt dýmat, chto «Abaı» byl nekım konstrýktom, sozdannym neskolkımı avtoramı. I vse je avtorom mnogıh stıhov ı perevodov, prıpısyvaemyh segodnıa «Abaıý», byl sam Alıhan Býkeıhanov, kotoryı, nachınaıa s 1889-go po 1937 gody, pod raznymı psevdonımamı regýlıarno perevodıl proızvedenııa rýsskıh klassıkov na stranıtsah raznyh pechatnyh ızdanıı», - deıdi.
Mine, Abaı, osylaı «qaǵaz qýyrshaq» aqynǵa aınalypty. Sóıtip, esh shimirikpesten Álekeń (Álıhan Bókeıhanov) men Jaqańdy (Mirjaqyp Dýlatovty) «urlyqshy» (plagıat), arandatýshy (falsıfıkator) dep jarııalaıdy. Osy áreketi arqyly bul ekeýi búkil qazaq rýhanııatyn jalǵan jolǵa salǵan bolyp shyǵady. Olar ultyn aldaıtyndaı mundaı jalǵandyqqa barǵansha, ómirin qııýǵa daıyn ar-ojdannyń ıeleri. Olar jalǵan ıdeıanyń janaıshaptary emes, kerisinshe, jalǵan, qondyrma ıdeıalarǵa qarsy kúresken ar-ojdan qaharmandary. Shirkin-aı, osy daýryqpaǵa senetinderdiń sony túsinetindeı sál sana sańlaýynyń bolmaǵany ma? Sóıtip, oıdan dushpan (Abaı) taýyp, qııaldan jazalaýshy qaharman taýyp (Bókeıhanov, Dýlatov), óziniń jalǵan elesimen ózi arpalysyp, sońynda jáıimen ǵana «deı salady». Men buǵan jaýap izdep áýre-sarsańǵa túspeımin. Bar nárse – bar, Abaı ómir súrgen, óleń jazǵan. Joq nárse – joq. Álekeń óleń jazýdy mashyq etpegen. Al, Jaqańnyń kórkemdik oılaý júıesi, máneri, sózdik qory, ishki yrǵaǵy, óleńderiniń mazmuny múldem basqa.
Buǵan da qanaǵat taýyp, aıyzy qanbaǵan Z. Bataeva endi M. Áýezovke azý bileıdi.
Úshinshi úkim-qorytyndy: «Tretıı ı zaklıýchıtelnyı etap poıavılsıa v nachale 30-h, kogda sovetskaıa vlast s pomoşıý Mýhtara Aýezova reshıla vylepıt ız «Abaıa» kazahskogo poeta ı prorýsskogo myslıtelıa natsıonalnogo ýrovnıa, prıpısav emý avtorstvo 43 prozaıcheskıh tekstov. Takım obrazom, kanon «Abaıa», s kotorym my vse znakomy s detstva, byl ýspeshno sozdan ımenno na etom etape...
Skoree napravlennaıa na opravdanıe, chem na obratnoe, eta statıa nenarokom prolıvaet svet na eşe odný vajnýıý problemý – soavtorstva. Izýchenıe arhıvnyh materıalov pomoglo vyıasnıt, chto roman «Pýt Abaıa» praktıcheskı byl perepısan predsedatelem tsenzýrnogo komıteta (Glavnoe ýpravlenıe po delam lıteratýry ı ızdatelstv (Glavlıt) SSSR Leonıdom Sobolevym na rýsskom ıazyke, a potom ýje pereveden na kazahskıı. Ne novost, chto totalnaıa tsenzýra v SSSR dohodıla do polnogo absýrda, no skrytoe soavtorstvo Aýezova s favorıtom Stalına v sozdanıı romana, gde ıstorııa kazahov ıskajena ı obolgana, a samı kazahı ızobrajeny karıkatýrno bezobrazno, veroıatno, do sıh por ne meshaet kazahstanskoı fılologıı schıtat etot roman chýt lı ne entsıklopedıeı kazahskoı kýltýry ı obraztsom janra».
Oı, táýbá, baǵanaǵy-baǵanaǵy ma, soraqylyq myna aradan shyqty. M. Áýezovtiń taýqymetti taǵdyrynan esh habary joq adamnyń sózi ǵoı. Sonda, «Alashordanyń quıyrshyǵy» retinde 1919 jyldan bastap, 1954 jyldyń aqpanynan deıin qýǵynnan kóz ashpaǵan, 1930-1932 jyldary túrmege qamalǵan, 1936-1939, 1947-1953 jyldary turaqty túrde ıdeologııalyq qysymǵa ushyraǵan, 1953 jyly sáýirde Qazaqstannyń Ortalyq komıtetetinde tutqynǵa alý týraly sheshim qabyldanatyn sátte Máskeýge jasyryn qashyp baryp, bas saýǵalaǵan Muhtar Áýezovti «Stalınniń favorıti» dep aıtýǵa qandaı adamnyń dáti shydaıdy?
Bul – sandyraqtyń sandyraǵy.
«Abaı jolyn» jazýylýyna L. Sobolevtiń esh qatysy joq. Oǵan M. Áýezovtiń murajaıyndaǵy jazýshynyń «Abaı» romanynyń birinshi, ekinshi kitabiniń qoljazbasy dálel. Sonymen qatar, T. Nurtazınniń, ishinara M. Janǵalınniń túpnusqany jolma jol aýdarma jasaǵan qoljazbalary bar. Áýelide, A. Nıkolskaıa men T. Nurtazınniń, N. Anovtyń aýdarmasy arqyly baspadan resmı túrde jarııalandy. L. Sobolevtiń aty keıingi Máskeý basylymdarynda baryp qosyldy.
Al, L. Sobolev pen M. Áýezovtiń shyǵarmashylyq, dostyq baılanysy Sobolevtiń jamaǵaty Mıhaltsevaǵa jazǵan «Hattarynyń» jınaǵynda birshama qamtylǵan. Aýdarma barysynda qandaı qıynshylyqtar men kelispeýshilikter oryn alǵany da sonda ashyq baıandalady. M. Áýezovtiń de L. Sobolevpen aýdarma týraly jazysqan, keıde qatty aıtylǵan pikirleri bar hattary da saqtalǵan. Ol hattardyń mazmunynan-aq, «Abaı jolyn» jazýǵa L. Sobolevtiń de, tsenzýranyń da esh qatysy joq ekenin baıqaýǵa bolady.
Sonymen qatar, tsenzýranyń shyǵarmashylyq protseske múlde qatysy joq. Ol Qaýipsizdik komıtetiniń janyndaǵy baqylaýshy shaǵyn ǵana top ekeninen Z. Bataevanyń habary joq-aý deımin. Áıtpese, «Abaı jolyndaı» uly shyǵarma jaza alatyn adamnyń ıdeologııalyq qate izdep, bireýdiń jazǵanyn tekserip, kóz maıyn taýysyp, tsenzýrada istep nesi bar? Qısynsyz qııal. Onyń ústine, Sobolevtiń beıneleý stıhııasy – teńiz ben teńizshiler, Áýezovtiń kórkem álemi – dala, kóshpendi ómir. Kórkem álem stıhııasy úshin munyń sheshýshi mańyzy bar.
Al, Z. Bataevaǵa: 2093 jylǵa deıin M. Áýezov týraly Máskeý arhıviniń jabyq ekenin jetkizgen Ogryzko degenniń ne «kemirip» júrgenin jáne Z. Bataevaǵa qandaı aqyl bergenin bilmeımin. M. Áýezovti joqqa shyǵarýǵa tyrysyp júrgen ol qandaı ádebıetshi ózi? Z. Bataevanyń:
«Menıa navernıaka sprosıat, kak tak polýchaetsıa, chto fakty lojnogo avtorstva, falsıfıkatsıı ı daje nezaslýjennye nagrady, polýchennye, mıagko govorıa, za moshennıchestvo, nıkak ne skazyvaıýtsıa na pısatelskoı repýtatsıı Mýhtara Aýezova, a ego ımıa gordo proıznosıtsıa narıadý s temı, chı ımena on pomog stalınskomý rejımý steret s nasheı ıstorıcheskoı pamıatı? Chem obıasnıaetsıa nezyblemost ı jıvýchest ego sovetskogo nasledııa – monýmentalnyı «Abaı Kýnanbaev», kak sfınks ohranıaıýşıı loj ı poddelkı, podarennye nam Sovetskım Soıýzom? Otvety na etı voprosy my nahodım v state Vıacheslava Ogryzko, gde on pytaetsıa vsemı sredstvamı predstavıt Mýhtara Aýezova kak jertvý tsenzýry, prı etom nı slovom ne obmolvıvshıs o tom, chto tot ne mojet schıtatsıa avtorom romana, napısannogo kollektıvnymı ýsılııamı», - dep moıyndaýyna qaraǵanda, ol da Áýezovke «kekti» adamnyń biri sııaqty.
«Vıacheslav Ogryzkonyń» arhıvti kertip-kemirip júrgendegi áreketi, sol kezde KPSS Ortalyq komıtetiniń óner bólimine qarasty bir bólimshede isteıtin L. Sobolevtiń jamaǵaty Mıhaltsevanyń: aýdarmanyń qalamaqysy mardymsyz degen maǵynada jazǵan aryzy bolsa kerek. Ol másele kezinde talqylanyp, aryzdyń dáıeksizdigi týraly L. Sobolevtiń ózi jaýap berip, tyndym tapqan. Al, ol áıeldiń kúıeýine degen «ókpesi men erkeliginiń» M. Áýezovke jáne «Abaı jolyna» esh qatysy joq. Sondyqtan da, Z. Bataeva qansha ózimshil, órminez, órkókirek bolsa da, ádep «standartyn» saqtap:
«sovetskaıa vlast s pomoşıý Mýhtara Aýezova reshıla vylepıt ız «Abaıa» kazahskogo poeta ı prorýsskogo myslıtelıa natsıonalnogo ýrovnıa, prıpısav emý avtorstvo 43 prozaıcheskıh tekstov;
«no skrytoe soavtorstvo Aýezova s favorıtom Stalına v sozdanıı romana, gde ıstorııa kazahov ıskajena ı obolgana»;
«roman «Pýt Abaıa» praktıcheskı byl perepısan predsedatelem tsenzýrnogo komıteta (Glavnoe ýpravlenıe po delam lıteratýry ı ızdatelstv (Glavlıt) SSSR Leonıdom Sobolevym na rýsskom ıazyke, a potom ýje pereveden na kazahskıı»;
«on ... ne mojet schıtatsıa avtorom romana, napısannogo kollektıvnymı ýsılııamı»;
«kak tak polýchaetsıa, chto fakty lojnogo avtorstva, falsıfıkatsıı ı daje nezaslýjennye nagrady, polýchennye, mıagko govorıa, za moshennıchestvo, nıkak ne skazyvaıýtsıa na pısatelskoı repýtatsıı Mýhtara Aýezova»;
«Chem obıasnıaetsıa nezyblemost ı jıvýchest ego sovetskogo nasledııa – monýmentalnyı «Abaı Kýnanbaev», kak sfınks ohranıaıýşıı loj ı poddelkı, podarennye nam Sovetskım Soıýzom?» - dep aspanǵa qarap shalqaqtamaı, ádebı-synı pikir aıtýdyń normasyn saqtaǵany durys bolar edi.
Bir ulttyń (óziniń ultynyń demeı-aq qoıalyq, taǵy da bir ilikke qalarmyz) ar-uıatyna balanyp baǵalanǵan, dúnıejúzi moıyndaǵan M. Áýezovti «ótirik pen jasandylyqtyń eskertkishi» dep keýdesin basyp, taptamaı, aıaǵyn tartyp júrgeni lazym.
Osyndaı sandyraqtarmen tanysa otyryp baıqaǵanym, bularǵa daýa joq eken. Kún ótken saıyn «sandyraqtary» kúsheıip, «Biz de bilemiz dep ese bermeı talasyp, kúre tamyryn barǵan saıyn bileýlete adyraıtyp keledi». Burynǵy «adyraıtqan» adyraıtqan ba, endi tikeleı óktemdikpen úkim shyǵarýǵa kóshti. Ózderi «qastanshyqpaǵyr keńestik júıe» dep oryndy baǵa bergen memlekettiń jazalaý júıesindegi úkim shyǵarýshy jaldaptardan da asyp túsetin jaıy bar. Sol, Z. Bataeva aıtyp otyrǵan abaıtaný iliminiń ókili sanalatyn «baıbalamshyl, keńestik nasıhat mıyna sińip ketken, biraq: «arsyzdy – arsyz, jalany – jala» dep aıtýdy ustanǵan «qarǵap sóıleıtin» adamnyń biri biz shyǵarmyz.
Tek bul baǵyttyń eń qaýiptisi ári ókinishtisi, Z. Bataevaǵa eliktep, Abaıdy jekkórinishti, qazaqtyń jaýy etip kórsetýshi, dúnıeniń bárin joqqa shyǵarýshy nıglıst top qalyptasyp keledi.
Eger de, Z. Bataevanyń: «No est ı polojıtelnye otzyvy, ı ne tolko ot zapadnyh ı rossııskıh, no ı ot kazahstanskıh ýchenyh, chto ochen vajno», - dep jazǵanyndaı, ǵalymsymaqtar bar bolsa jáne ol toptyq, tobyrlyq sypat alsa, onda bul baǵyt qoǵamdyq qundylyqty baǵalaýshy qazaq qaýymynyń erteń ekige bólinip ketýine ákep soǵýy múmkin.
Bir tań qaldyratyny, bular esh nárseden qysylyp-qymtyrylmaıdy, ózgeniń pikirimen sanaspaıdy. Sondaǵy syltaýlary: Abaı qazaqty synaıdy deıdi. Qazaqty emes, qazaqtyń boıyndaǵy jaman qasıetterdi synap otyr ǵoı. Namystansa, túzelgeni qaısy. Qazir «Qazaqstan» deseń sheteldikter «Korrýptsııa» dep yrshyp túsedi. Óıtkeni, «jalǵan namyspen, shynnyń betin boıaý» (Abaı) arqyly elimizdiń «jemqor, paraqor, qylmysker» ataǵyn shyǵardy.
Sonaý Amerıkada júrip, shyndyqqa «jalǵannyń jibin jalǵap» (Abaı) shákirt oqytyp júrgen, ótiriktiń otyna oranyp, ózin-ózi kúıdirgen, bizdi de kúıindi etken, maqsat-parqy joq, bas-aıaǵy joq, mán-maǵynasyz, taýsylmaıtyn bul ne qylǵan jekkórinish.
Qysqartyp aıtqanda, meniń biletinim, Abaıdy mazaq qylǵandarǵa, arandatqandarǵa qarsy arnaıy tergeý júrgizip, sot arqyly úkim shyǵaratyn kez kelgen sııaqty. Budan ári Abaıdy arandatýǵa jol berý – memlekettik turǵydan qabyldanyp jatqan qaýlylardyń pármensizdigin tanytady. Memleketimizdiń betine shirkeý túsiredi. Ekiniń biri. Ózge jol joq.
Eger, osy joly kerenaýlyq tanytsaq, onda Muhtar Áýezovtiń esimin ıemdenip otyrǵan Instıtýt pen murajaıdyń óz mindetine namyssyzdyqpen enjar qaraǵandyǵy dep túsinbeske, amalym joq.