Turlybaev Aıdarhan Turlybaıuly (1877-1937)

arhan Turlybaıuly - Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri, zańger, saıası qýǵyn-súrgin qurbany. Aqmola oblysy Kókshetaý ýeziniń Mezgil bolysynda týǵan. 1897 jyly Omby gımnazııasyn támamdaǵan. 1897-1902 jyldary Sankt-Peterbor ýnıversıtetiniń zań fakýltetinde oqyp bitirgen. A.Turlybaıuly gımnazııa men ýnıversıtetti kórnekti Alash zııalylarynyń biri - Raıymjan Mársekovpen birge oqyp, birge bitirgen.

1902-1917 jyldary ýnıversıtetti bitirgennen keıin Ombynyң zaң oryndarynda advokattyқ қyzmet қylyp, «prısıajnyı poverennyı» bolady. Zaңgerdiң қaıratkerligi jөninde «Қazaқ» gazetinde  1917 jyly bylaı dep jazady: «Aıdarhan Tұrlybaev, prısıajnyı poverennyı, zaң ғylymyna jetik, isker adam. Aıdarhan 1-һәm 2-Gosdýmaғa Aқmola oblysynan depýtat bolýғa laıyқ edi, ol kezde halyқ mұnan gөri қaraңғyraқ bolyp, һәm Aıdarhan қarsylasy jýan aýyldan bolғandyқtan, marқұm Naýan hazirettiң balasy depýtat bolyp edi».

A.Tұrlybaıұly tөңkeris jyldary қazaқ қoғamyndaғy қoғamdyқ-saıası қozғalysқa belsene aralasyp, Қazaқ eliniң keleshegi үshin keleli ister atқarғan. Patsha өkimeti құlaғan soң қazaқ dalasynyң aýmaғynda jer-jerde ұlttyқ қozғalys bel alyp, ұlttyқ mәseleler kөterile bastaıdy.

1917 jyly 25 sәýir - 5 mamyr aralyғynda Omby қalasynda өtken Aқmola oblystyқ қazaқ sezi osyndaı қozғalystyң biri boldy. Sezd tөraғalyғyna Aıdarhan Tұrlybaev, orynbasarlyғyna Asylbek Seıitov saılanady. Қazaқ өlkesinde өtken basқa da қazaқ sezderindegideı, bұl sezde de dәýreni өtken bұrynғy jergilikti bılik tarmaғyn taratyp, zemstvo engizý, ana tilinde, jalpy, tegin oқytý, halyқtyң dinı mұқtajdaryn oryndaý mәseleleri talқylanady. Әsirese, jer mәselesi өtkir қaralady. Jer үlesin bөlgende Құryltaı jınalysynyң sheshimine sәıkes, aldymen қazaқtardy қamtamasyz etip, oғan deıin Құryltaı jınalysy өtkenshe әli eshkim қonystanbaғan, biraқ қazaқtardan tartyp alynғan jerlerdi өzderine қaıtaryp berý mәselesin қoıyp talқylaıdy. Osy sezde әr ýezden kelgen 150 delegat A.Tұrlybaıұlyn Aқmola oblystyқ қazaқ komıtetiniң tөraғasy etip saılaıdy.

1917 jyly A.Tұrlybaıұly Alash partııasy құrylatyn І jalpyқazaқ seziniң de, Alash avtonomııasy jarııalanatyn ІІ jalpyқazaқ seziniң de ұıymdastyrý jәne өtkizý jұmystaryna belsene қatysқan. Ol І sezde Aқmola oblysynan Bүkilreseılik құryltaıғa jәne Bүkilreseılik mұsylmandar sezi - Shora-ı-Islamғa delegat bolyp saılandy. Alash partııasynyң Aқmola oblystyқ komıtetin құrýғa at salysty. «Үsh jүz» partııasyna қarsy shyғyp, onymen birlese әreket etýdi қoldamady. ІІ sezde Alashorda үkimeti - Ұlt keңesine Aқmola oblysynan mүshe bolyp saılanady. Osy sezd үkimet tөraғasyn saılaғanda, Aıdarhan Tұrlybaıұlynyң kandıdatýrasy Ә.Bөkeıhan, B.Құlmanұly kandıdatýrasymen birge balamaly negizde ұsynylady. Daýys nәtıjesinde A.Tұrlybaıұly Әlıhannan keıin ekinshi oryn alady. A.Tұrlybaıұly Alash mılıtsııasyn ұıymdastyrýda belsendiligimen kөzge tүsip,. Semeıde bir Alash polkin ұıymdastyrýғa H.Ғabbasov, M.Tynyshbaev, B.Mәmetovtarmen birge tikeleı at salysқan.

1919 jyly 11 aқpanda Omby қalasynda Kolchak үkimetiniң ishki ister mınıstriniң joldasy (orynbasary) P.F.Koropachınskııdiң tөraғalyғymen өtken «Қazaқ-қyrғyz halқynyң әkimshilik-sharýashylyқ құrylymy týraly mәsele» jөnindegi vedomstvoaralyқ aldyn ala өtken mәjilisike Alashorda үkimetiniң tөraғasy Ә.Bөkeıhanovpen birge onyң mүsheleri Ý.Tanashev pen A.Tұrlybaev қatysқan.

Keңes өkimeti ornaғannan keıin Omby қalasynyң tүrli zaң oryndarynda advokat, keңesshi, sot jүrgizýshisi bolyp қyzmetter atқarady.

Saıası қýғyn-sүrgin ony jazbaı tanyp, 1934 jyly abaқtyғa jabady. Mұnda 6 aı azap shegedi. A.Tұrlybaıұly 1937 jyly 14 maýsymda қaıta ұstalyp, «ұltshyl», «ұlttyқ býrjýazııa өkilderiniң soıylyn soғýshy» retinde aıyptalyp, atý jazasyna kesildi. 1957 jyly aқtaldy.

Reseıdiң Omby oblysy federaldyқ қaýipsizdik қyzmeti mұraғatynda «keңes өkimetine қarsy saıası-tөңkeristik әreketi үshin» degen jalғan aıyppen tұtқyndalғan. A.Tұrlybaıұly men onyң serikterine қatysty tom-tom «ister» saқtalғan.

Ұrpaқtarynyң aıtýynsha, bir derekke toқtala ketsek: «Aıdarhan men Қajymұқan balýan jaқsy aralasyp tұrsa kerek. Қaıran azamatқa «halyқ jaýy» dep pәle jabylғanda bұrynғy aralasyp jүrgen tanystary onyң otbasyna jolamaғanda jalғyz osy Қajymұқan ғana kelip, halderin bilip, eңkildep jylaғan eken. Balýan keıin өziniң bir balasynyң atyn Aıdarhan dep қoıғany, esil erdi қanshalyқty қadir tұtқanyn kөrsetse kerek».

 

 

Derek kөzi:

Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 8 tom