Túrkistan oblysynda Muhammed Nuran bab kesenesi ashyldy
Halyqaralyq deńgeıdegi basqosýlardyń iri megapolıste nemese oblys ortalyqtarynda uıymdastyrylatyny málim, alaıda bul konferentsııanyń bir ereksheligi de talqylanǵan taqyrypqa arqaý bolǵan tarıhı nysan — «Muhammed Nuran bab» kesenesiniń ashylýyna oraılastyryla ótkizilýinde edi. Kesene — babtar dáýirinen jetken jazba eskertkish.
Ózgeshe formatta ótken jıynǵa kórshiles elderdiń ǵalymdary, naqtyraq aıtsaq Qyrǵyzstan Prezıdentiniń keńesshisi, halyq jazýshysy Arslan Qoıchıev jáne professor, túrkitanýshy Qadyralı Konkobaev bastaǵan arnaıy delegatsııa, Qazaqstan Parlamenti Senatynyń depýtattary Darhan Qydyráli, Alısher Satvaldıev, irgeles Jambyl oblysy, Shymkent qalasynyń zııaly qaýym ókilderi, Q.A.ıAsaýı atyndaǵy HQTÝ oqytýshy-professorlar, ǵalymdar, arheologtar men tarıhshylar, aýyl turǵyndary qatysty.
Abaı aýylynan osydan alty jyl buryn, ıaǵnı 2018 jyly «bab» sózi qashalǵan qulpytas tabylǵan bolatyn. Osyǵan oraı Halyqaralyq Túrki akademııasynyń arheolog ǵalymdary Nápil Bazylhan jáne Nurbolat Bógenbaevtyń jetekshiligimen qazba jumystary júrgizilip, nátıjesinde «Muhammed Nuran bab» atty tulǵanyń qulpytasy jáne qundy jádigerler anyqtalǵan edi. Halyqaralyq konferentsııanyń ótkizilýine aıtýly tulǵaǵa ornatylǵan eńseli keseneniń ashylýy jáne qazba jumystarynyń qorytyndysy negiz bolyp otyr. Sondaı-aq, basqosýda tarıhı-rýhanı eskertkishterdi saqtaý, uly dala rýhanııatyn zertteýdiń mańyzdylyǵy tóńireginde oı-pikirler ortaǵa salyndy.
«2018 jylǵy altyn kúzde qazirgi Túrkistan oblysy, Túlkibas aýdanynyń burynǵy Áldıbastaý, bertinde Shavrovka, Kaganovıch delingen, búgingi Abaı aýylynan tarıhı taǵylymy mol jańa jádiger — erekshe eskertkish tabylǵanyn» alǵash bolyp kórnekti jazýshy, pýblıtsıst Marhabat Baıǵut «Egemen Qazaqstan» gazeti (10.12.2019 j.) arqyly elge jarııa etken bolatyn.
«Túrkistan oblysynyń tarıhı Túrki basy óńirinde, ıaǵnı qazirgi Túlkibas aýdany aýmaǵynda arheologııalyq zertteýler óte-móte az júrgizilgeni belgili. Erterektegi tarıhshy ǵalymdar Mashat, Dáýbaba, Qaraúńgir, Túrkibasy, Aqsý-Jabaǵyly, kóne Tamtadj, Búırekbastaý (Jańatalap), Balyqty, Sharapkent (Tórtkúltóbe), Urbulaq, Saztóbe, taǵy basqa da tarıhı eskertkishter oryndary týraly tam-tumdap jazǵan. Al ótken kúzde, baıaǵy bizdiń klass jetekshimiz Nurhan Qydyrálıevtiń sharbaǵy men Abaı kolhozy ınternaty ortasynan tabylǵan eskertkish shynynda da eldi eleń etkizgen jańalyq bolyp otyr», — dep jazylǵan «Áldıbastaý áýlıesi» atty maqalasynda.
Ǵylymı konferentsııada sóz alǵandar kezinde eldi eleń etkizgen eskertkishtiń qundylyǵy men oǵan qatysty júrgizilgen zertteý jumystarynyń nátıjesine toqtaldy. Túrkistan oblysy ákiminiń orynbasary Beısen Tájibaev óńirdegi tarıhı eskertkishterdiń týrızmdi damytýda alar orny erekshe ekenin aıtyp ótse, senator Alısher Satvaldıev Nuran bab kesenesiniń ǵylymı aınalymǵa engizilýi qajettigin jetkizdi.
Qyrǵyzstan Prezıdentiniń keńesshisi Arslan Qoıchıev Islam mádenıetine keńinen toqtalyp, bul jıynǵa delegatsııa arnaıy kelip otyrǵanyn atap ótti.
«Buǵan deıin de Túrki akademııasymen, onyń basshysy Darhan Qydyrálimen birge qazaq-qyrǵyz zııalylarynyń 7 forýmyn ótkizdik. Olardyń árqaısysy belgili tulǵalarǵa arnaldy. Búgingi rýhanı taqyrypqa arnalyp otyrǵan jıyndy VIII qazaq-qyrǵyz zııalylarynyń forýmy desek te bolady. Kelesi forým Bishkekte ótetin bolady», — dedi A.Qoıchıev.
Al túrkitanýshy Qadyralı Konkobaev qazaq-qyrǵyz rýhanııatynyń egiz ekenin aıtyp ótti. ıAsaýı, Arystan bab, Qarashash ana syndy kıeli mekender Qyrǵyzstanda da bar ekenin aıta kele, ǵalym túrli jat aǵymdardan qorǵaný úshin ıAsaýı ilimin bilýdiń, sondaı-aq babtardy tereń tanyp zertteýdiń mańyzdylyǵyna toqtaldy. Qulpytasty alǵash oqyǵan túrkolog, parsy tiliniń mamany, belgili dintanýshy-ǵalym Záripbaı Orazbaıulynyń aıtýynsha, «Nuran» — Allanyń «Nur» sıpatyna aına bolǵan, paıǵambardyń nuryn jetkizýshi, áýlıeliktiń shyńyna jetken qutb-tulǵaǵa qatysty teńeý bolsa, «bab» sózi esik, qaqpa «din qaqpasy, rýhanııat esigi» degen maǵyna bergen.
Joǵaryda atalǵan maqalasynda jazýshy Marhabat Baıǵut ta Nuran babanyń erekshe qasıetine toqtalǵan.
«Tarıhtan belgili, paıǵambarlar, áýlıeler men bıleýshilerdiń kópshiligi ustalyqpen, zergerlikpen aınalysqan. Máselen Dáýit paıǵambar qarý-jaraqtyń piri sanalǵan. Muhammed Nuran babanyń da áýlıelik qasıetinen bólek onyń jaýynger ári usta bolǵany anyq baıqalady. Ustalyq ulaǵattaryn eskertkishten tabylǵan zattardyń basym kópshiligi, onyń ishinde, ásirese, ózgeshe tós dáleldeıdi. Tós ustanyń negizgi quraly, ári ustalyqtyń basty belgisi sanalǵan. Dástúrli qazaq etnografııasynda tós túrli qaraý kúshterden saqtaıdy dep qasıet tutqan. Jaýyngerliginiń aıǵaqtary — súńgi, selebe, jebe, kezdik, qalqan sııaqty bes qarý. Tórtinshi sıpaty áýlıe bulaq desek, mamandar qazba jumystaryn támamdaǵanda, bulaq paıda bolǵan. Іshki bólme sýǵa tolǵan. Arystan bab, Qoja Ahmet ıAsaýı, Úkash ata, taǵy basqa áýlıeler keseneleri, mazarlary, beıitteri jandarynda áýlıe bulaqtar bar ekeni belgili. Qazaq baıtaǵynda Áýlıebastaý, Áýlıekól, Áýlıe¬bulaq kóp. Áldıbastaý ataýy da osy áýlıemen astasyp jatqan bolar, bálkim…», — dedi ol.
Iá, Áldıbastaýdaǵy eldi eleń etkizgen oqıǵany ózgeshe úlgide jurtqa «súıinshileı» jetkizgen jazýshynyń týǵan ólke tarıhyn tanytýdaǵy bastamalary da jurtqa jaqsy málim. Mysaly, Marhabat Baıǵuttyń «Taýpisteli taǵlymy» tól jobasy aıasynda túrki tildes halyqtardyń qalamgerleri, ǵalymdary, ult zııalylary bas qosyp, keleli máselelerdi talqylaǵan bolatyn. Bul forým jalǵasyn tappaq. Osy oraıda senator Darhan Qydyráli ıgi bastama, ıaǵnı «Taýpisteli taǵlymyn» kelesi jyly jazýshynyń 80 jyldyǵyna oraı, keń kólemde túrki tildes zııaly qaýymnyń qatysýymen ótkizý josparlanyp otyrǵanyn aıtty.
Sondaı-aq jıynda rýhanı eskertkishterdi qorǵaýǵa aıryqsha kóńil bólý qajettigi de aıtyldy. Memleket basshysy 2019 jyly Ulytaýda elimizdiń barlyq óńirinde týrızm aımaǵy bolýǵa laıyqty kıeli oryndar jetkilikti ekenin aıtqan edi.
«Biz uly tarıhı tulǵalardyń izbasar urpaǵy ekenimizdi umytpaýymyz qajet. Ata-babalarymyzdyń rýhyn týrızmniń ozyq úlgileri arqyly dáripteýimiz kerek», — dep elimizdi rýhanı-etnografııalyq týrızmniń ortalyǵyna aınaldyrýdy tapsyrǵan edi.
Osy arada aıta ketelik, senator Darhan Qydyráli kıeli mekenderdi memleket qaraýyna alý, zańdy qataıtý, ınfraqurylymdy damytý, jol salý, qonaqúıler, vızıt ortalyqtaryn ashý, ekologııany retteý, aqparat-nasıhat jumystaryn arttyrý, ınternetpen qamtamasyz etý sııaqty irgeli jobalardy júıeli júzege asyrý qajettigin aıtyp, depýtattyq saýal joldaǵan bolatyn. Onda elimizde ultyna uran, halqyna qorǵan bolǵan tuǵyrly tulǵalardyń izi az emes ekeni aıtyla kele, alǵashqy qazaq handarynyń qorymyna tarıhı-arheologııalyq zertteýler jasalmaǵany aıtyldy.
Sondaı-aq senator saýalynda baǵzy Isfıdjabtan jetken Ibrahım ata, Qarashash ana, Qyzyr haziret sııaqty tarıhı-rýhanı nysandardy saqtaý, restavrator, konservator sııaqty mamandardy daıarlaý syndy birqatar máselelerdi kóterdi. Abaı aýylynda ótken ǵylymı konferentsııa da tarıhı eskertkishtiń mańyzdylyǵyna nazar aýdarýmen qatar, onyń saqtalýyna, nasıhattalýyna úles qosýdyń bir kórinisi der edik.
Konferentsııada sóz alǵan belgili túrkolog Nýrıddın Ýseev el tarıhyn zertteýdegi folklordyń mańyzyna toqtaldy. Bul oraıda ǵalym áıgili «Manas» dastanynda Túrkibasy ataýy atalatynyna naqty derekter keltirdi. Dastanda úlken shaıqasta túrki kindiginen taralǵan halyqtardyń jıylyp jaýǵa toıtarys bergendigi aıtylatynyn, sonymen qatar Manastyń osy Jylandysýdyń boıyna kelip shaıqasqa qatysqanyn, sondyqtan bul jer Túrkibasy atalǵanyn naqty derektermen baıandap berdi. Túlkibastyń búgingi ataýyn Túrkibasy dep ózgertýge qatysty pikirin de jetkizdi.
Sonymen birge konferentsııada Muqan Isahan, Nápil Bazylhan syndy ǵalymdar baıandama jasady. Mysaly, QMDB janyndaǵy Islam ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Tóráli Qydyr Uly dala babalar dáýirin zerttegenin jetkizip, Islam ártúrli dindi ustanýshy túrkilerdiń basyn biriktirip, bir senimniń ókili bolýyna septigin tıgizgenin atap ótti. Arheolog-ǵalym Marat Tuıaqbaevtyń aıtýynsha, «Túrkistanda Túmen bab, Saıramda bar sansyz bab, Otararda otyz bab, babtardyń baby Arystan bab» degen sózder halyq aýyzynda jıi aıtylǵanymen osy kezge deıin «bab» sózi qashalǵan birde-bir qulpytas kezdesken emes. ıAǵnı Abaı aýylynda tuńǵysh ret kezdesip otyr.
Al aqyn Aqberen Elgezek óz sózinde rýhanı-ulttyq qundylyqtardyń mańyzyna toqtaldy.
«Kesenesi ashylyp, murasy jaryqqa shyǵyp jatqan «Nuran bab» baba da rýhanı ilimniń bıik shyńyna jetip, halyq yqylasyna bólenip, sońyna ilim nárimen sýsyndaǵan shákirtter tárbıelegen qazaq dalasyndaǵy ǵulama-áýlıelerdiń qatarynan bolsa kerek. Sondyqtan bul qulpytastyń tabylýy, eskertkish keseneniń ashylýy qazaq halqymen qatar jalpy túrki-musylman álemi rýhanııatyna qosylǵan aıtýly jańalyq, súbeli olja deýge bolady», — dedi arheolog, túrkitanýshy Nurbolat Bógenbaev.
Aıadaı aýylda ótken taǵylymdy is-shara 3,5 saǵat boıy qatysýshylaryn, aýyl turǵyndaryn jalyqtyrmady. Ádette jurtty tez jalyqtyratyn jıyndar bolady. Bul halyqarlyq ǵylymı konferentsııada kópshilik mazmundy da taǵylym-tanymy tereń baıandamalardy, oı-pikirlerdi tapjylmaı tyńdap, alǵan áserlerimen bólise rızashylyqtaryn bildirip jatty.
Aıta keteıik, memleket qorǵaýyna alynǵan kesenede qundy jádigerler kelýshilerdiń kórip-bilýine qolaıly ári erekshe áser qaldyratyndaı zamanaýı úlgide jabdyqtalǵan oryndarǵa qoıylǵan.