Túrkistan oblysy transfertke táýeldilikten shyǵa ala ma
Túrkistan oblysynyń ekonomıka jáne bıýdjettik josparlaý basqarmasy usynǵan málimetke súıensek, óńirge 2020 jyly — 765,6 mlrd teńge, 2021 jyly — 794,2 mlrd teńge, 2022 jyly — 938,8 mlrd teńge, 2023 jyly — 1 202,8 mlrd teńge, 2024 jyly — 1 246,4 mlrd teńge respýblıkalyq bıýdjetten berilgen.
Bıylǵy oblys bıýdjetiniń kólemi — 1 542,9 mlrd teńge. Onyń ishinde aǵymdaǵy shyǵyndarǵa, ıaǵnı memlekettik mekemeler men uıymdardyń eńbekaqy qory, kútip ustaý shyǵystary, mindetti áleýmettik tólemder, sýbsıdııa jáne taǵy basqa da shyǵyndarǵa — 1 250,3 mlrd teńge, damý bıýdjetine (nysandardyń qurylysy) — 292,6 mlrd teńge qaralǵan.
Al, bıýdjettiń ózindik kiristeri 236,8 mlrd teńge somasynda bekitildi. Shyǵystardyń 62 paıyzy áleýmettik salaǵa baǵyttalǵan.
Onyń ishinde negizgi úlesi:
— Bilim — 772,7 mlrd teńge nemese 81,1 paıyz;
— Áleýmettik qamsyzdandyrý — 91,7 mlrd teńge nemese 9,6 paıyz;
— Mádenıet jáne sport — 56 mlrd teńge nemese 5,9 paıyz;
— Densaýlyq saqtaý — 32,5 mlrd teńge nemese 3,4 paıyz.
ıAǵnı, bıýdjettiń negizgi shyǵystary joǵaryda atalǵan salaǵa baǵyttalǵandyqtan ózindik kiris olardy tolyǵymen qamtamasyz ete almaıdy.
Jalpy Túrkistan oblysy respýblıkalyq bıýdjetten qarjy almaı, ózin-ózi qamtamasyz etýi úshin ne kedergi? Sondaı-aq, bul baǵytta qandaı jumys jasalýy qajet? Bul saýaldarymyzǵa basqarma basshysy Qanat Qaıypbek bylaı jaýap qatty:
— Túrkistan oblysy qurylǵaly beri jergilikti bıýdjet kirisi 3,4 ese (2018 jyly — 54,3 mlrd teńge, 2023 jyly — 185,6 mlrd teńge) artty. Degenmen, bıýdjettiń 90 paıyzǵa jýyǵy — respýblıkalyq bıýdjettiń transfertteri men sýbventsııalary. Sebebi Túrkistan oblysy qurylǵanda negizgi óndiris oryndary Shymkent aýmaǵynda qaldy. Oblysta ýran óndirisinen basqa iri óndiris oryndary joq jáne ýran óndirisinen túsetin salyqtyń basym bóligi (97%) respýblıkalyq bıýdjetke túsedi. Ekinshiden, halyqtyń 80% aýyldyq jerlerde turady. Negizgi kásibi — aýyl sharýashylyǵy jáne saýda. Atalǵan salada tabys deńgeıi basqa salamen salystyrǵanda anaǵurlym tómen jáne maýsymaralyq sıpatqa ıe. Úshinshiden, oblysta demografııalyq ósim joǵary. Respýblıkadaǵy kópbalaly otbasylardyń tórtten biri osynda turady. Atalǵan faktor jan basyna shaqqandaǵy jıyntyq tabystyń tómendeýine jáne kópbalaly otbasylardyń áleýmettik kómekke júginýine sebep bolyp otyr.
Jalpy bıylǵy 10 aıda Túrkistan oblysynyń memlekettik bıýdjetine 648 mlrd teńge tólengen, onyń 449,3 mlrd teńgesi nemese 69,3 paıyzy respýblıkalyq bıýdjetke túsken. Oblysta 208 myńnan astam shaǵyn jáne orta kásipkerlik sýbekti bar, onyń 37 paıyzy — sharýa qojalyqtary.
Respýblıkadaǵy sharýa qojalyqtarynyń 29,5 paıyzy Túrkistan oblysynda tirkelgen. Basym bóligi respýblıkalyq bıýdjetten bólinetin sýbsıdııalarǵa táýeldi.
Іri kásipkerlik sýbektileriniń korporatıvtik tabys salyǵy respýblıkalyq bıýdjetke túsýde, tizimi 3 jylda bir ret jańaryp turady. Qosymsha kiris kózderin anyqtaý maqsatynda oblysta ýákiletti organdarmen arnaıy is-shara jospary ázirlengen.
Búgingi tańda múlikti qaıta baǵalaý, salyq salý obektilerine túgendeý, tirkelmegen kásipkerlik sýbektilerin anyqtaý baǵytynda jumys júrgizilýde.
— Shaǵyn kásipkerlikti qoldaý maqsatynda aǵymdaǵy jyldan bastap «bólshek salyq» arnaýly salyq rejıminiń mólsherlemesi 4%-dan 2%-ǵa deıin tómendedi. Nátıjesinde, osy salyq rejıminde qyzmet atqaratyn kásipkerlerdiń salyq túsimderi ótken jylmen salystyrǵanda 3 esege artty. Oblys ekonomıkasyn damytýǵa tyń serpin beretin 2024-2027 jyldarǵa ınvestıtsııalyq jobalardyń pýly qalyptasty. Negizgi basymdyq — óndiris jáne aýyl sharýashylyǵyn tereń qaıta óńdeý. Jobalardy iske asyrý óz kezeginde 20 myń jańa jumys ornyn ashýǵa, ózindik kiristerdi qosymsha 100 mlrd. teńgege kóbeıtýge múmkindik beredi. Sonymen qatar, jalpy óńirlik ónim kólemin 2 esege ulǵaıtýǵa qol jetkizýi boljamdalýda. Atalǵan sharalardyń barlyǵy oblystyń respýblıkalyq bıýdjet transfertterine táýeldilikti kezeń-kezeńimen azaıtýǵa múmkindik beredi, — dedi basqarma basshysy Q.Qaıypbek.
Túrkistan oblystyq máslıhatynyń depýtaty Qalyıma Jantóreevanyń aıtýynsha, Túrkistan oblysyn dotatsııaly aımaqtan shyǵarý úshin eń aldymen ınvestıtsııa tartý arqyly óńirlerde iri óndiris oshaqtaryn kóbeıtý qajet. Sodan túsken salyq jergilikti jerdiń bıýdjettiń artýyna alyp keledi.
— Qazir bul baǵytta jumys jasalyp jatyr. Kelip jatqan ınvestorlar da bar. Sondaı-aq, otbasylyq bıznesti damytý qajet dep esepteımin. Bizde bir aılyqqa qarap otyrǵan adamdar kóp. Tipti jumyssyz adamdarda jeterlik. Sondyqtan kásip bastap, óristi keńeıtý qajet. Bul eń aldymen sol otbasynyń ózine jaqsy. Osylaı qarjylyq tarshylyqtan qutylady. Sol sekildi ózi turǵan aýylyn damytýǵa úles qosady. Al, mundaı kásipker adamdardyń kóbeıgeni oblystyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartady, — deıdi depýtat.
Al ekonomıst Amalbek Ómirtaı kásiporyndardyń salyqty jergilikti jerge tóleýi kerek ekenin alǵa tartady.
— Eń aldymen úlken iri óndiris oryndaryn ashý qajet. Kásipkerlikti damytý kerek. Sodan soń, qazir jumys istep turǵan keıbir óndiris oryndary, zaýyt, fırmalar zańdy tulǵa retinde tirkelgen jerine salyq tóleıdi. Kóp jaǵdaıda, ásirese ýran óndirisinde osyndaı jaǵdaılar kezdesedi. ıAǵnı, bizdiń óńirdegi óndiristerden túsetin salyq úlken megapolısterge, Almaty, Astana sııaqty basqa óńirlerdiń enshisine esepteledi. Budan bólek, búginde Túrkistan oblysymen shekaralas Tashkent qalasy úlken ekonomıkalyq ortalyqqa aınaldy. Tashkenttiń megapolıstik yqpaly, ásirese jaqyn mańdaǵy Túrkistan oblysy aýdandary halqynyń Tashkentke baryp saýda jasaýyna múmkindik ashty. Úlken megapolıstiń yqpaly bizdiń halyqtyń qarjysyn ózge memlekettiń aýmaǵyna baryp jaratýǵa ákelip otyr. Bul da óńirdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna keri áser etip otyr, — deıdi Amalbek Ómirtaı.