Qazaqstan men Túrikmenstan birlesken mádenı sharalar ótkizedi - Elshimen suhbat
− Batyr Durdymuratuly, bizdiń halyqtarymyzdy túrki, oǵyz dáýirinen, berisi Keńes odaǵyna deıin túrli tarıhı kezeńder baılanystyrady. Qazaqstan men Túrikmenstannyń qazirgi qarym-qatynasyn qalaı baǵalar edińiz? Qos memleket qandaı baǵyttarda yntymaqtasyp otyr?
− Qazaq jáne túrikmen halqynyń mádenı-rýhanı murasynyń uqsastyǵy, týystyq taqyryby óte aýqymdy. Túrikmen mádenıetiniń qazaq mádenıetimen kóp uqsastyǵy bar. Ejelgi zamannan beri halyqtarymyz bir-birine qoldaý kórsetip, beıbitshilik pen kelisimde ómir súrip keledi. Bizdi ortaq shekara, tarıh, týystyq tilder, din, mádenı qundylyqtar, dástúrler men ádet-ǵuryptar biriktiredi. Osyndaı irgeli negizderde bizdiń elder ózara is-qımyldyń tutas aýqymynda buryn-sońdy bolmaǵan tabystarǵa jetti.
Erekshe atap óterligi, geografııa elderimizdi biriktirip, bizdi baýyrlastarǵa aınaldyrsa, ekonomıka jaqsy senimdi seriktester etti. Túrikmenstannyń Balqan velaıaty men Qazaqstan Respýblıkasynyń Mańǵystaý oblysy – shekaralas óńirler. Bizdi qurlyq pen teńiz shekarasy baılanystyrady, ony baýyrlastyq pen dostyqtyń shekarasy dep ataýǵa bolady. Kóp jaǵdaıda Balqan velaıaty men Mańǵystaý oblysy uqsas. Mádenı-gýmanıtarlyq tusyn aıtpaǵannyń ózinde, eki aımaqta da munaı-gaz jáne hımııa ónerkásibi basym, ekeýi de iri kóliktik-logıstıkalyq hab bolyp sanalady. Oblystar teńiz, temirjol jáne avtomobıl joldarymen baılanysady.
Qazaqstan Respýblıkasy Túrikmenstannyń mańyzdy strategııalyq seriktesi ekenin jáne táýelsizdik jyldary dos ári baýyrlas elder arasyndaǵy qarym-qatynas ózara qurmet, senim jáne ózara tıimdi áriptestik rýhynda damyǵanyn qýanyshpen atap ótkim keledi. Bıyl 5 qazanda Túrikmenstan men Qazaqstan Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qatynastardyń ornaǵanyna 32 jyl tolady. Osy ýaqyt aralyǵynda bizdiń elderimiz arasyndaǵy qarym-qatynas áriptestiktiń jańa sapaly deńgeıine shyǵyp, memleketaralyq ózara is-qımyldyń úlgisine aınaldy. Árıne, munda Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Gýrbangýlyuly Berdimuhamedov pen Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń kúsh-jigeri mańyzdy.
Halyqaralyq alańda bizdiń elderimiz aımaqtyq jáne halyqaralyq kún tártibindegi kóptegen máseleler boıynsha uqsas kózqarastarǵa ıe. Biz BUU, TMD, AÓSShK, IYU, Túrki memleketteri uıymy, «OA+» formattary men basqa da halyqaralyq qurylymdar aıasynda belsendi yntymaqtasamyz, bul bizge ózara tabysty is-qımyl jasaýǵa jáne bir-birimizdi qoldaýǵa múmkindik beredi. Túrikmenstan saýda qatynastaryn odan ári keńeıtýge jáne Qazaqstan Respýblıkasymen óńiraralyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy damytýǵa múddeli.
- 2021 jyly QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Túrikmenstanǵa tórtinshi ret memlekettik saparmen bardy. Bul sizdiń elińizdiń Qazaqstan úshin strategııalyq mańyzdy ekenin bildirse kerek. 2022 jyly Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedov Qazaqstanǵa keldi. Mundaı joǵary deńgeıdegi saparlardyń nátıjesi qandaı boldy?
− Búginde Túrikmenstan men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynas strategııalyq áriptestik sıpatyn alyp, jańa sapaly deńgeıge kóterildi. Bul rette qos tarap eki el arasyndaǵy ózara is-qımyldy jandandyrýda joǵary deńgeıdegi baılanystar sheshýshi ról atqarady degen ortaq pikirde. Osyǵan baılanysty Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń 2021 jylǵy qazanda Túrikmenstanǵa jáne Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedovtyń 2022 jylǵy 15 qazanda Qazaqstannyń ádemi astanasyna jasaǵan memlekettik saparlarynda jasalǵan ýaǵdalastyqtardy iske asyrý máselelerine erekshe nazar aýdarylyp otyr.
Buǵan deıin aıtqanymdaı, Túrikmenstan Qazaqstan Respýblıkasymen ózara is-qımyldy nyǵaıtýǵa erekshe mán beredi. Bizdiń elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyq kóptegen baǵyttardy qamtıdy. Memleketter arasyndaǵy sharttyq-quqyqtyq baza ekijaqty yntymaqtastyqtyń barlyq spektrin qamtıdy, jasalǵan kelisimderdiń basym bóligi dál saýda-ekonomıkalyq qatynastarǵa qatysty jáne Ashhabad pen Astananyń memleketaralyq qatynastardaǵy, halyqaralyq kún tártibi boıynsha da ustanymdarynyń ortaq ekenin naqtylaı túsedi.
Barlyq jasalǵan ýaǵdalastyqtar, sondaı-aq baýyrlas elder arasyndaǵy áriptestiktiń qoldanystaǵy jáne jańa tetikteri Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Gýrbangýlyuly Berdimuhamedovtyń 2022 jyly 14-15 qazandaǵy Qazaqstan Respýblıkasyna memlekettik sapary kezinde talqylanǵan. Taraptar saıası, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq baǵyttarda aıtarlyqtaı ilgerileý bar ekenin atap ótip, keń aýqymdy máseleler boıynsha pikir almasty.
Túrikmenstan men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy memleketaralyq taýar aınalymy da qarqyndy ósip keledi, bul árbir eldiń damýy men órkendeýiniń ajyramas sharty sanalatyn saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty ulǵaıtýǵa ózara múddeli ekenin aıǵaqtaıdy. Sondaı-aq, Túrikmenstan-Qazaqstan ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıssııasynyń erekshe rólin atap ótken jón, bul komıssııa óziniń 12 otyrysyn ótkizip, barlyq perspektıvaly baǵyttar boıynsha ózara is-qımyldy ártaraptandyrýda birqatar naqty qadamdardy aıqyndaý úshin pármendi qural jáne alań bola alatynyn kórsetti.
- Qazaqtar men túrikmender baǵzy zamannan beri aýyly aralas, qoıy qoralas halyqtar ekeni belgili. Túrli tarıhı náýbetter de eldiń shekara asyp, kóship-qonýyna yqpal etti. Qazir Túrikmenstanda qansha etnıkalyq qazaq turyp jatyr? Eki el arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq qatynastar qalaı damyp keledi?
− Ekijaqty qarym-qatynastardy qoldaýda jáne halyqtarymyzdy odan ári jaqyndastyrýda bizdiń elderimizde turatyn kóptegen túrikmen jáne qazaq dıasporalary mańyzdy ról atqarady, olarǵa ulttyq mádenıetti, til men dástúrdi damytý úshin qolaıly jaǵdaı jasalǵan. Túrikmenstan men Qazaqstanda eki eldiń ókilderi óte kóp. Qazirgi ýaqytta Túrikmenstannyń Mary jáne Balqan velaıattarynda qazaqtar kóp.
Aramyzda damyp kele jatqan mádenı-gýmanıtarlyq qatynastarymyzǵa erekshe jylýlyqpen qaraıtynymdy atap ótkim keledi. Túrikmenstanda ár jylǵa ishki jáne syrtqy saıasattyń basty baǵytyn kórsetetin belgili bir uran arnaý dástúri qalyptasty. 2024 jyl Túrikmenstanda «Maqtymquly Fragıdiń aqyl-parasaty» uranymen ótedi. Ózderińiz biletindeı, TÚRKSOI 2024 jyldy «Túrki áleminiń uly aqyny jáne oıshyly Maqtymquly Fragı jyly» dep jarııalady, aqynnyń 300 jyldyǵyn eń joǵary deńgeıde atap ótý josparlanǵan. Maqtymquly Fragıdiń mereıtoılyq jylyna oraı Túrikmenstan 2024 jyldyń qazan aıynda úkimet basshylary deńgeıinde sammıt ótkizedi jáne bıylǵy mamyr aıynda mádenıet mınıstrleri deńgeıinde halyqaralyq konferentsııa uıymdastyrady.
Sondaı-aq, baýyrlas eki el basshylarynyń túrikmen jáne qazaq halyqtarynyń uly aqyn-oıshyldary – Maqtymquly Fragı men Abaı Qunanbaıulyna qurmet kórsetip, Astana men Ashhabadta eskertkishter ornatýdaǵy kúsh-jigerin atap ótken jón.
2021 jyly Ashhabadta Densaýlyq joly janyndaǵy qyratta túrikmen aqyny Maqtymqulyǵa eskertkish salyna bastady. Búginde bul eskertkish tolyǵymen aıaqtalyp, Túrikmenstan astanasynyń bıiginde tur. Onyń bıiktigi 60 metrge, al tuǵyry 25 metr bıiktikke jetedi. Maqtymqulynyń mundaı alyp eskertkishin Túrikmenstannyń Halyq sýretshisi, músinshi Saragt Babaev jasaǵan. Bul 60 metrlik eskertkishti jasaý úshin shamamen myń tonna qola paıdalanyldy. Qazirgi ýaqytta músindik kompozıtsııa aınalasynda Maqtymquly Fragı mádenı-saıabaq kesheni salynyp jatyr, onyń ashylýy bıyl – uly aqynnyń 300 jyldyq mereıtoıynda ótedi. Bul saıabaq aýmaǵynda qazaq halqynyń uly kompozıtory Qurmanǵazy Saǵyrbaıulyna eskertkish ornatý josparlanyp otyr. Eki eldiń kórnekti tulǵalaryna eskertkish ornatý bizdiń baýyrlastyq baılanystarymyzdy damytýdyń mańyzdy postýlaty bolaryna bek senimdimin.
- Bilim berý salasyna kelsek, Qazaqstanda bilim alyp jatqan túrikmen jastary kóp pe? Olar qaı mamandyqtarǵa qyzyǵýshylyq tanytady? Qazaq jastary Túrikmenstanǵa oqý men taǵylymdamaǵa bara ala ma?
− Túrikmenstan men Qazaqstan gýmanıtarlyq salada, onyń ishinde bilim berý, ǵylym jáne qoldanbaly zertteýler, mádenıet jáne shyǵarmashylyq boıynsha ózara is-qımyldy tabysty damytyp jatqanyn erekshe atap ótken jón. Eki eldiń ǵylym qaıratkerleri arasynda turaqty baılanystar tájirıbesi jolǵa qoıylǵan, Túrikmenstan men Qazaqstannyń jetekshi joǵary oqý oryndary arasynda tikeleı baılanystar jandanýda. Túrikmen jastary úshin Qazaqstan – bilim alý úshin dástúrli ári súıikti elderdiń biri. Búgingi tańda qazaqstandyq joǵary oqý oryndarynda 3 myńnan astam túrikmenstandyq stýdent oqıdy.
Túrikmenstanda da ár jyldary basqa memleketterden kóptegen stýdentter kelip oqydy, búginde olar óz elderinde ekonomıkanyń ártúrli salalarynda jumys istep júr. Túrikmenstan árdaıym óziniń joǵary oqý oryndaryna sheteldik stýdentterdi qabyldaýǵa daıyn. Túrikmenstan joǵary oqý oryndarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy óte jaqsy. Ýnıversıtetter men ınstıtýttardyń kópshiligi táýelsizdik jyldarynda salynǵan jáne eń ozyq jabdyqtarmen qamtylǵan.
Sondaı-aq kórshiles Aýǵanstanmen qarym-qatynasta jyldar boıy jalǵasyp kele jatqan oń tájirıbemen bóliskim keledi. Túrikmenstan Aýǵanstan stýdentterine tegin tehnıkalyq bilim, baspana jáne stıpendııa berip keledi. Oqý aıaqtalǵan soń jáne qajetti daǵdylardy alǵan soń bul jastar óz eliniń ekonomıkasynyń damýy men órkendeýine yqpal etedi.
− 2022 jyly Serdar Berdimuhamedov Túrikmenstan Prezıdenti bolyp saılandy jáne TMD elderi arasyndaǵy eń jas prezıdent atandy. Jańa Prezıdent bastamasymen Túrikmenstanda qandaı reformalar qolǵa alyndy, qandaı jańashyldyq baıqaldy?
− Shynynda da, qurmetti Serdar Gýrbangýlyuly Berdimuhamedov 2022 jyly 12 naýryzdaǵy kezekten tys saılaýda Túrikmenstan prezıdenti bolyp saılandy, sodan keıin 19 naýryzda jańadan saılanǵan Túrikmenstan Prezıdentin ulyqtaý rásimi ótti.
Túrikmen halqynyń jańa memleket basshysy ulyqtaý rásiminde óziniń aldaǵy qyzmetiniń negizi táýelsiz Otandy qarqyndy damytýǵa baǵyttalǵan turaqty strategııalyq baǵyt bolatynyn aıtty.
Túrikmenstannyń qazirgi prezıdenti vıtse-premer qyzmetin atqarǵanda jáne qarjy-ekonomıkalyq blokty basqarǵan kezeńde onyń basshylyǵymen Túrikmenstannyń 2022-2052 jyldarǵa keshendi áleýmettik-ekonomıkalyq strategııasy ázirlendi. Bul strategııa Halyq máslıhatynyń tarıhı otyrysynda (Mıllı Gengeshtiń Halk maslahaty) qabyldandy. Baǵdarlama bes negizgi baǵytty qamtıdy: qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý, eldiń halyqaralyq arenadaǵy beıtarap mártebesin ilgeriletý, syrtqy ekonomıkalyq qatynastardy ártaraptandyrý, turaqty damýǵa járdemdesý jáne halyqaralyq qatynastardy izgilendirý.
Prezıdent Serdar Gýrbangýlyuly Berdimuhamedovtyń basshylyǵymen júrgizilip jatqan ishki jáne syrtqy saıasattyń strategııalyq basymdyqtary – memleket negizderin, onyń myzǵymastyǵy men egemendigin nyǵaıtý, túrikmen halqynyń baqytty jáne berekeli ómirin qamtamasyz etý.
Prezıdenttiktiń birinshi jylynda Túrikmenstan Prezıdenti eldegi jyldyń uranyn «Arkadag Serdarmen baqytty jastar» dep jarııalady. Ol jastar saıasatyn memlekettiń aldaǵy saıasatynyń basymdyqtarynyń biri retinde atap ótti, óıtkeni ony el damýynyń negizgi baǵyttarynyń biri dep sanaıdy.
- Túrikmenstan ekonomıkasynyń qazirgi damý qarqyny qalaı júrip jatyr?
− Bıyl 22 aqpanda túrikmen halqynyń ulttyq kóshbasshysy, Túrikmenstan Halyq máslıhatynyń tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedovtyń tóraǵalyǵymen Halyq máslıhaty prezıdıýmynyń otyrysy ótti. Onda túrikmen halqynyń ulttyq kóshbasshysy 2023 jyldy qorytyndylap, ótken jyly jalpy ishki ónimniń turaqty ósý qarqyny saqtalǵanyn aıtty. Investıtsııalyq saıasat ta iske asyryldy, qarajattyń úlken kólemi óndiristik segmentterdi, áleýmettik salany jáne qyzmet kórsetý salasyn damytýǵa baǵyttalǵan. Arkadag qalasy saltanatty túrde ashyldy, sondaı-aq «aqyldy» qalanyń ekinshi kezeginiń qurylysy bastaldy.
Otyrystyń basty taqyryby – «2024 jylǵy Túrikmenstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý jáne ınvestıtsııalar baǵdarlamasyn» iske asyrý boldy. Bul baǵdarlama Úkimettiń aldyńǵy jyldardaǵy jetistikterine negizdelgen. Bıyl Halyq máslıhaty qyzmetiniń negizgi baǵyttary boıynsha jumystar men is-sharalar josparyn talqylaý el májilisiniń, mınıstrlikterdiń, salalyq vedomstvolardyń jáne qoǵamdyq birlestikterdiń qatysýymen ótip jatyr.
Álemdik ekonomıkalyq daǵdarysqa qaramastan, Túrikmenstan jalpy ishki ónimniń turaqty ósý qarqynyn saqtap qaldy. 2009 jyldan bastap JІÓ ósimi orta eseppen 6%-dan asty. Sońǵy 15 jylda JІÓ kólemi 3,7 esege, 2023 jyly shyǵarylǵan ónerkásip óniminiń kólemi ótken jyldarmen salystyrǵanda 3 eseden astam, 2008 jylmen salystyrǵanda 2023 jyly bólshek taýar aınalymynyń kólemi 8,5 ese ósti. Sonymen qatar, 2008 jyldan beri halyq sany 2 mıllıonǵa kóbeıdi. 2022 jylǵy jeltoqsandaǵy sanaq qorytyndysy boıynsha elde 7 mıllıonnan astam adam tirkelgen.
− Túrikmenstanda týrızm qalaı damyp keledi? Naýryz aıynyń sońynda Ashhabadta týrızm boıynsha halyqaralyq konferentsııa ótedi. Demek, Túrikmenstan barlyq týrısterge esigin aıqara ashady deýge bola ma? Sondaı-aq, Qazaqstan nemese TMD azamattary úshin vızasyz rejım engizý múmkindigi qarastyryla ma?
- Qazirgi ýaqytta bizde barlyq eldermen vızalyq qatynastar ornatylǵan. Alaıda, sheteldik azamattarǵa vıza berý protsesi óte ıkemdi jáne biz suralǵan barlyq vızalardy dereý berýge tyrysamyz. Mysaly, týrıstik vızalardan bólek, gýmanıtarlyq vıza bar. Bul vıza Túrikmenstannan qonys aýdarǵan Qazaqstan azamattaryna da qoldanylady. Eger olar týystaryna nemese týystarynyń zırattaryna barǵysy kelse, biz vızalardy qysqa merzimde – 4 saǵattan bir kúnge deıingi aralyqta beremiz. Jalpy, bizde vıza berýde esh másele joq.
Qazirgi ýaqytta Túrikmenstanda týrıstik salany damytýǵa erekshe kóńil bólinip otyr. Bizdiń eldegi tabıǵı-klımattyq ahýal men tarıhı-mádenı áleýetimiz, baı ulttyq dástúrlerimiz ben ádet-ǵuryptar turǵysynan tartymdylyq, sondaı-aq kórsetiletin týrıstik qyzmetterdiń joǵary sapasy – salany damytýdyń mańyzdy faktorlary. Munyń bári memleketimizdiń týrıstik ındýstrııanyń álemdik naryǵyndaǵy ornyn nyǵaıtýǵa negiz bolady.
Ejelgi Jibek jolynyń mańyzdy quramdas bóligi bolǵan Túrikmenstannyń týrıstik kesheni zor áleýetke ıe. ıÝNESKO-nyń búkilálemdik mura tizimine engen Kýnıaýrgench, ejelgi Merv jáne Nısý qalalaryna uıymdastyrylatyn saparlar túrikmen halqynyń biregeı mádenı murasy men ejelgi tarıhymen jaqynyraq tanysýǵa múmkindik beredi.
Túrikmenstan mádenı-tarıhı eskertkishtermen qatar tabıǵı eskertkishterge de baı. Kopetdag taýlary, Qaraqum shóliniń ósimdikter men janýarlar álemi, Ámýdarııanyń jaǵalaýy, Koıtendag, Ońtústik-Batys Túrikmenstannyń sýbtropıkteri, sondaı-aq Kaspıı teńiziniń jaǵalaýy ekologııalyq týrızm úshin óte áserli oryndar bolmaq. Sonymen qatar, negizinen ekotýrızm Badhyz, Repetek, Sıýnt-Hasardag jáne elimizdiń basqa da ulttyq qoryqtarynda uıymdastyrylady.
Kaspıı teńiziniń túrikmen jaǵalaýy aımaqtaǵy eń taza teńiz jaǵalaýlarynyń biri jáne tabıǵaty da óte ádemi. «Avaza» ulttyq týrıstik aımaǵy – halyqaralyq jáne jergilikti týrızm úshin óte qyzyqty jáne tartymdy oryn. Taza teńiz sýy, qolaıly aýa raıy, mıneraldy qospalar men emdik balshyǵy, janýarlar álemi bar Kaspıı teńizi jaǵalaýy ekotýrızm ındýstrııasyn damytý úshin úlken perspektıvalarǵa ıe.
Qazaqstandyq dostarymyzdy bıyl 27-28 naýryzda ótetin biregeı is-sharaǵa qatysýǵa shaqyramyz. Bul kúnderi Túrikmenstan týrızm boıynsha halyqaralyq konferentsııa ótkizedi. Delegattarǵa Arkadag qalasymen, biregeı tarıhı-mádenı eskertkishtermen, mýzeılermen jáne jalpy Túrikmenstannyń týrıstik áleýetimen tanysý úshin jaǵdaı jasalady. Sonymen qatar, konferentsııa aıasynda qonaqtar 2024 jyly Anaý qalasyn Túrki áleminiń mádenı astanasy dep jarııalaý merekesine qatysady.
− Demek meniń túsinýimshe, qazaqstandyqtar týrıstik agenttikter arqyly Túrikmenstanǵa saıahattaı alady ǵoı? Al Qazaqstan men Túrikmenstan arasynda tikeleı áýe reısteri bola ma?
− Iá, qazir bizdiń týrıstik operatorlar daıyn marshrýttar men baǵyttardy usyna otyryp, ekijaqty memorandýmdar jasaǵysy keledi. Biz qazir osy baǵytta jumys istep jatyrmyz jáne kezdesýlerdi josparlap otyrmyz. Naýryz aıynyń sońynda Ashhabadta ótetin halyqaralyq týrızm konferentsııasynda barlyq týrızm mamandary bas qosady.
Qazirgi ýaqytta aramyzda tikeleı reıster joq, pandemııaǵa deıin Ashhabad pen Almaty arasynda reıster bolǵan. Bul baǵyt 2023 jyldyń sáýirinde qaıta ashyldy, alaıda jolaýshylar sany jetkiliksiz bolǵandyqtan, tıimsizdigi úshin toqtatyldy. Sebebi bizdiń azamattar shekarada Garabogaz – Temir-baba ótkizý beketi arqyly nemese Ózbekstan arqyly ótýge daǵdylanǵan. Qazirgi ýaqytta biz áýejaılarmen jáne týroperatorlarmen osy reısti qaıta bastaý úshin jumys istep jatyrmyz. Eger suranys jetkilikti bolsa, biz Qazaqstan men Túrikmenstannyń avıakompanııalaryna júginemiz.
- Qazaqstan men Túrikmenstan – Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasty jáne qazir eki el de ony jandandyrýǵa aıtarlyqtaı kúsh salyp otyr. Túrikmenstannyń bul baǵyttaǵy jetistikteri qandaı?
− Shynynda da, bizdiń elderimiz kóliktik-logıstıkalyq salany damytýǵa basa mán berip otyr, ony birtindep Eýrazııa qurlyǵyndaǵy kóliktik-logıstıkalyq habqa aınaldyrǵymyz keledi. Qazir biz qoldanystaǵy shekara ótkelderin belsendi túrde jańǵyrtyp jatyrmyz, bıyl qańtar aıynda Túrikmenstan men Qazaqstan shekarasyndaǵy «Garabogaz» keden beketin qaıta jańartýdy bastadyq. Elderimiz arasyndaǵy jol qatynasyn da damytýdamyz, mysaly, Soltústik-Ońtústik avtomobıl joly jobasy bar. Keden beketin jańǵyrtý kedendik rásimderinen ótý ýaqytyn qysqartýǵa yqpal etedi, bul óz kezeginde beket arqyly ótetin júk aǵyndaryn ulǵaıtady. Bul qurylysty 2024 jyldyń sońyna deıin aıaqtaý josparlandy.
Ótken jyldan beri 6 jańa avıabaǵyt ashylyp, avtobýs jáne temirjol baılanystary jańartylyp jáne keńeıtilip keledi. Munyń bári ózara týrıstik aǵymdy jandandyrýǵa ǵana emes, iskerlik yntymaqtastyq qarqynyn arttyrýǵa arnalǵan.
Túrikmenstannyń Qazaqstanmen teńiz jáne temir jol boıynsha ózara baılanysynyń uzaq tarıhy bar, osy baǵyttar boıynsha yntymaqtastyq búgingi kúnge deıin jalǵasýda. Ózen (Qazaqstan) – Qyzylǵaıa – Bereket – Etrek (Túrikmenstan) – Gorgan (Iran) temirjol jelisi Taıaý Shyǵysqa júk tasymaldaýdy qamtamasyz etetin Eýrazııanyń kólik-logıstıkalyq shemalaryndaǵy mańyzdy túıin ekenin atap ótken jón.
- Qazaqstan men Túrikmenstannyń taǵy bir ortaq tusy – jańa qalalardy turǵyzý. Bizdi 2019 jyly kirpishi qalanǵan Arkadag qalasy qyzyqtyryp otyr. Smart tehnologııalar qoldanylatyn aqyldy qala qurylysy qalaı júrip jatyr?
− Arkadag qalasyn qurý ıdeıasy túrikmen halqynyń ulttyq kóshbasshysy, Túrikmenstan Halyq máslıhatynyń tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedovke tıesili jáne 2018 jyly Túrikmenstanda úkimettik deńgeıde qoldaý tapty. Alty jyl ishinde 400-ge jýyq ǵımarat, onyń ishinde turǵyn úıler men ákimshilik nysandar salyndy. Arkadag qalasy «Aqyldy qala» tujyrymdamasynan shyqqan. Oǵan tek «aqyldy páterler», elektr kóligi ǵana emes, múmkindigi shekteýli jandarǵa kómektesý úshin ınnovatsııalyq tehnologııalardy qoldaný da kiredi. Sondaı-aq, qala eldegi ekologııalyq taza jerlerdiń birinde – Kopetdag taýy bókterinde salynyp jatyr. Onda belsendi demalýǵa jáne is-sharalar ótkizýge arnalǵan alańdar, júgirý jáne velojoldar, ústel oıyndary bolatyn Densaýlyq parkin qurý kózdeledi. Qalanyń saıabaq aımaqtarynda jalpy uzyndyǵy 14 shaqyrymnan asatyn velojoldar salynady.
Túrikmen jastarynyń eldiń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı ómirine belsendi qatysýy maqsatynda Arkadag qalasynyń dızaın jobasyn ázirleý úshin túrikmen JOO stýdentteri tartylyp, memlekettik nagradalarǵa ıe boldy. Otandyq joǵary oqý oryndarynyń stýdentterin qurylysqa, dızaındy ázirleýge tartý ıdeıasy da túrikmen halqynyń ulttyq kóshbasshysy Gýrbangýly Berdimuhamedovke tıesili.
− Batyr Dýrdymýratuly, sizdiń Qazaqstanǵa Elshi bolyp kelgenińizge úsh jyldan asty. Bul ýaqytta qazaq halqy jóninde qandaı áser aldyńyz? Bizdiń halyqtarymyzdyń qandaı uqsastyqtaryn baıqadyńyz? Otandastaryńyzǵa Qazaqstannyń qaı qalalaryna barýdy usynar edińiz?
− Jalpy Túrikmenstanda da, Qazaqstanda da turǵyndar halyqtarymyzdyń dostyǵy men baýyrlastyǵyn shyn júrekten maqtan tutady. Bizdiń ádet-ǵuryptarymyz, dástúrimiz, tipti ashanamyz óte uqsas. Sizderde «qýyrdaq» bar bolsa, bizde «govýrdak» bar, bizdiń «belke» taǵamymyz qazaqsha et taǵamyna uqsaıdy. Bul bizdiń ortaq tarıhymyz ben dostyq qarym-qatynasymyzdy kórsetedi. Qazaqstannyń ashanasy óte keremet, ásirese maǵan qazaqsha dastarhan unaıdy.
Týrıstik oryndarǵa kelsek, Astanaǵa mindetti túrde kelgen jón – az ǵana ýaqytta tutas qala boı kóterdi. Sondaı-aq, Almatyǵa, Túrkistanǵa jáne Aqtaýǵa barýdy usynar edim – maǵan Kaspıı teńiziniń jaǵalaýy qatty unady. Qaıda barsam da, barlyq jerde turǵyndar barlyq adamdarǵa óte meıirimdi jáne qurmetpen qaraıtynyn atap ótkim keledi. Bul Qazaqstan halqynyń jomarttyǵy men qonaqjaılylyǵyn taǵy da dáleldeıdi. Biz tatý kórshilik, baýyrlastyq jáne ózara senimimizdi odan ári keńeıtýge nıettimiz. Baýyrlas halyqtarymyzǵa amandyq pen órkendeý, barlyq oqyrmandarǵa zor densaýlyq pen tabys tileımin.
− Barsha musylman úshin qasıetti Ramazan aıynda suhbattasyp otyrmyz. Túrikmenstan Elshiligi osy aıda qaıyrymdylyq sharalaryn ótkize me?
− Bıyl Naýryz ben qasıetti Ramazan aıy bir aıda keldi. Stýdenttermen birlesip, qaıyrymdylyq aktsııalaryn qosa alǵanda, birqatar is-shara josparladyq. Munda tek qazaqstandyq jáne túrikmen ǵana emes, basqa elderden de barlyq stýdentterdi shaqyrǵymyz keledi. Biz olardy túrikmen taǵamdarymen, dástúrlerimen jáne tarıhymen tanystyrǵymyz keledi, sondaı-aq aqynymyz Maqtymquly Fragıdiń 300 jyldyǵyna oraı mádenı aqparat almasýdy uıymdastyrǵymyz keledi.
- Suhbatyńyz úshin rahmet!