Túrkistanda týrıster tamashalaıtyn qandaı oryndar bar
Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesi - Túrkistannyń boıtumary
Q.A.ıAsaýı kesenesi – óńirge týrısterdiń tartatyn negizgi nysannyń biri. Ortaǵasyrlyq sáýlet óneri eskertkishi sanalatyn tarhı ǵımarat 1396-1399 jyldary Ámir Temirdiń buıryǵymen Qoja Ahmet ıAsaýı qabiriniń basyna turǵyzylǵan. Eskertkishte kúmbezdi, arkaly elementter kóp. Jalpy 35 bólme bar. Ǵımarattyń bıiktigi 37,5 metr. Úsh qabyrǵasynyń ústińgi jaǵynda kógildir qyshqa órnektelip Quran Kárim súreleri men aıattary jazylǵan. Qoladan soǵylyp, altyn, kúmis jalatylǵan esik tutqalary men alty shyraǵdan da sáýlet óneriniń injý-marjandarynyń qataryna jatady. 2003 jyly maýsymda Parıjde ótken ıÝNESKO-nyń 27-shi sessııasynda Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesi dúnıejúzilik mádenı muralar tizimine engizildi.
Kesenege kirý Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna 200 teńge, shetel azamattaryna 500 teńge. Al, gıdterdiń qyzmetin qoldanǵyńyz kelse qosymsha 3000 teńge tóleısiz.
Keseneniń mańynda shyǵys monshasy jáne etno aýyl kesheni jáne kúltóbe qalashyǵy ornalasqan.
«Arystan babqa túne, ıAsaýıden tile»
Túrkistanǵa kelgen týrıster mindetti túrde Otyrar aýdanynda ornalasqan Arystan bab kesenesi kirip, duǵa etip shyǵady. Sebebi, Arystan bab - Qoja Ahmet ıAssaýıdiń ustazy. Sondyqtan bolar, «Arystan babqa túne, ıAsaýıden tile!» degen el ishinde de támsil saqtalyp qalǵan.
Kóne Otyrar jerindegi Arystan bab kesenesi XI ǵasyrda ómir súrgen dinı kóripkel Arystan bab mazarynyń ústine salynǵan. Keseneniń qurylysy XIV-XV ǵasyrǵa jatady. Aýmaǵynda emdeý qasıetteri bar óte tuzdy sýly qudyq bar. Búginde Arystan bab kesenesi memlekettik qorǵaýǵa alynǵan.
Hannyń taǵy
Túrkistan qalasynan 40 shaqyrym jerde Hantaǵy jotasy bar. Aty aıtyp turǵyndaı munda hannyń taǵyna uqsas taý ornalasqan. El aýzyndaǵy ańyz ápsanalarǵa súıensek, eldi bılegen han túsinde ajalynyń qaraqurttan keletinin kóredi. Kóripkelderde dál osylaı boljaǵan. Sol jyldary elde tórt túlikte qaraqurttyń ýly tisinen ólim qusha bastaıdy. Ólimnen qatty qoryqqan han qaraqurttan qashyp Qarataýdyń bıik jotasyna qonystanady. Jan jaǵyndaǵy jasaqtary da handy asa saqtyqpen «qaraqurt» atty tajaldan qorǵaı bastaıdy.
Osylaı jaz ótedi, kúzdiń kúni sýyra soqqan jel úsh kún, úsh tún damylsyz soǵyp, saqshylardyń da esin shyǵarady. Saraıdan úsh kún boıy shyqpaı qoıǵan han jeldiń basylǵanyn baıqap, halyqpen júzdesip, óz taǵyna keledi. Asqa otyryp, tamaqtanyp jatqanda jemis toly ydys ishinen shyqqan qaraqurt shynynda da handy shaǵyp óltiredi.
Sodan beri bul taý Qantaǵy, bertin kele Hantaǵy atalyp ketse kerek. Qazirgi kezde Hantaǵy ornalasqan aýmaq qorshalǵan. Qarataý memlekettik tabıǵı qoryǵynyń qorǵaýyna alynǵan.
Taý ishinde 10 myń adam sııatyn úńgir bar
Aqmeshit úńgiri Báıdibek aýdanynda ornalasqan. Uzyndyǵy 254, eni 65, bıiktigi 25 metr. Jarqabaq sańylaýlarynan mezgil-mezgil sý tamyp turady. Іshinen qaraǵanda erneýi kıiz úıdiń shańyraǵy sekildi kórinedi. El arasynda bir kezderi onda bir áýlıe áýletimen kıiz úı tigip, satymen shyǵyp-túsip júrgen degen de ańyz aıtylady. Úńgirge perzent kórmegen keıbir erli-zaıyptylar, aýrý adamdar áli kúnge deıin túnep, minájat etedi.
Jalpy Aqmeshit úńgiri týraly ańyz-áńgimeler óte kóp. Solardyń birinde qalmaqqa qarsy joryqqa shyqqan qazaq jaýyngerleri kenetten nóser jaýynyń astynda qalady. On myńnan astam sarbaz pana izdep, osy úńgirge túsedi de, tańǵy namazǵa jyǵylypty. Sodan beri bul taý ishindegi úńgir Aqmeshit atalyp ketken.
Bertin kele úńgirdiń ishinde úlken úki ómir súrgen. Onyń tóbeden túsken qıy tóbeshik bolyp úıilip qalǵan. Sondaı-aq, sol mańdaǵy turǵyndardyń aıtýynsha úńgir ishin úlken aq jylan mekendeıtin kórinedi. Ol adamdardyń kózine kóp kórine bermeıdi eken. ıAǵnı, kópshilik úki men aq jylandy úńgirdiń kıesi dep sanaıdy.
1000 jyldyq tut aǵashy
Túrkistan oblysyndaǵy 1000 jyldyq tut aǵashy Kentaý qalasyna qarasty Qarnaq aýylynda ósip tur. Aǵashtyń túbi qýrap ketkenimen, tóbesindegi butalary búginde japyraq ashqan.
Jergilikti turǵyndar ony «Májarat tut» dep ataıdy. Bıiktigi 8-9 metr bolatyn aǵashqa 6 adamnyń qushaǵy ázer jetedi.
«Jalpy, bul aǵash týraly birneshe ańyz-ápsana bar. Sonyń birinde VІІІ ǵasyrda Islam dinin Orta Azııa elderine taratýǵa kelgen arab qolbasshysy Kýteıba ıbn Mýslım otyrǵyzǵany aıtylady. Al, ekinshi nusqada Imam Bahlı esimdi dindar kisi jylqy baılaý úshin jerge qaqqan aǵash kógerip, ósip shyqqan degen derek bar. Al, keı ápsanalarda Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) sahabalary osy mańnan ótkende bulaq basyna tirep qoıǵan asa taıaǵy qalyp ketken desedi», - deıdi shyraqshy Abdýlatıp Smaılov.
Qazir aǵashtyń túbiri qýrap ketse de, shybyqtary kógerip, japyraq ashyp tur. Al, ortasy úshke bólingen. Aýyr tartqan bólikterin turǵyndar arnaıy aǵashtarmen tirep qoıypty. Sońǵy kezde alyp aǵashty kórý úshin elimizdiń túkpir-túkpirinen arnaıy keletinder kóbeıgen. Tipti, shet elden kelip jatqandar da bar. Barshasy tut aǵashynyń basynda quran oqyp, tilek tileıdi.
Abdýlatıp Smaılovtyń aıtýynsha, aýylda mundaı tarıhı úsh tut aǵashy bolǵan. Ekeýin aýyl balalary oınap júrip, órtep jiberipti. Al, úshinshisin jergilikti turǵyndar qamqorlyqqa alyp, qorshap qoıǵan. Arnaıy qudyq qazyp, aryq tartqan.
«Kóptegen jyl boıy sýarylmaı qaldy. Sodan qýrap ketken bolatyn. Qazir sý kelip tur. Jıi-jıi sýaramyz. Búr jaryp, kók ala bastaǵanyn kórip, qýanyp júrmiz. Bul da bir jaqsylyqtyń nyshany bolar», - deıdi ol.
«Kerýen-saraı» keshenine kelýshiler kóp
Túrkistan qalasynda Ortalyq Azııadaǵy eń iri «Kerýen-saraı» kópfýnktsıonaldy týrıstik kesheni ornalasqan. Investıtsııalyq jobany «Turkistan Tourism City» kompanııasy iske asyrdy. Keshen qurylysy 2019 jyly jeltoqsan aıynda bastalyp, 2021 jyly paıdalanýǵa berildi. Aýmaǵy 20,5 gektar.
Keshen ishinde Jibek joly dáýirindegi saýdagerler men qolónershiler kóshesi, «ushatyn teatr», at shoýyn ótkizýge arnalǵan amfıteatr, shyǵys bazary, saýda sóreleri men býtıkter, qonaq úıler men meıramhanalar, SPA jáne fıtnes-ortalyq, kınoteatr, otbasylyq oıyn-saýyq ortalyq bar. Barlyq qurylymdar sý arnasy arqyly baılanystyrylǵan. Onda sýdaǵy «qaıyq sherýi» men teatrlandyrylǵan shoý ótkizilip turady.
«Kerýen-saraı» kesheni Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesinen keıin óńirge týrıster men ınvestıtsııalardy tartatyn basty ortalyqqa aınalyp keledi.
Munda otbasylyq oıyn-saýyq ortalyǵy - 2500 teńge, Ushatyn teatr - 6500 teńge, qaıyq týrlary - 4000 teńgeden bastalady, al fontan shoýy - tegin.
Túrkistanda altynmen aptalǵan Taqsaı hanshaıymynyń kóshirmesi saqtaýly tur
Túrkistan qalasynda ornalasqan «Uly Dala Eli» ortalyǵynda altynmen aptalǵan Taqsaı hanshaıymynyń kóshirmesi saqtalýy tur.
Qazaqstanda tabylǵan 4 altyn adamnyń biri sanalatyn qundy jádigerdi qala turǵyndary men qonaqtary «Uly Dala Eli» ortalyǵynan tamashalaı alady.
Hanshaıymnyń basynda taý eshkisi beınelengen altyn bas kıim bar. Moınyna eki salpynshaqty shekelik jáne tutas quıylǵan grıvna taǵylǵan. Al kıimniń keýde tusyna tórtburyshty, sopaqsha pishindi baraq ıt, qoıdyń basy beınelengen altyn japsyrmaly áshekeıler men dóńgelek pishindi altyn monshaqtar tigilgen. Kıimniń jeńderine de altyn qalyptaǵy qasqyrdyń azý tisteri beınesindegi altyn salpynshaq tigilgen.
Al bilekterine qııal-ǵajaıyp janýar, ıaǵnı múıizdi mysyqtuqymdas jyrtqyshtyń buzaýmen aıqasy beınelenip, altynnan quıyp jasalǵan eki bilezik taǵylǵan.
«2012 jyly arheologııalyq qazba jumysy kezinde Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynan b.z.d. ІV-VІ ǵasyrǵa tán ejelgi sarmat kezeńine jatatyn bekzat áıeldiń qabiri tabylǵan bolatyn. Ǵalymdar ony qazba tabylǵan jerdiń atymen «Taqsaı hanshaıymy» atap ketti. Asa baı altyn buıymdarmen kómkerilgen sarmat hanshaıymynyń saltanatty túr-tulǵasyn belgili restavrator Qyrym Altynbekov qalpyna keltirip, elordadaǵy Ulttyq mýzeı men Oral oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıine syıǵa tartqan bolatyn. Keıin kóshirmesi Túrkistan qalasyna tartý etildi»,-deıdi «Uly Dala Eli» ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri Aıman Mırzabekova.
Búginde Túrkistan qalasynda erekshe sáýlettik úlgilermen salynǵan «Vızıt» ortalyǵy, «Farab» kitaphanasy, «Túrkistan» temir jol vokzaly, «Kongress Holl», «Opera jáne balet» teatry, «Turkistan Arena» stadıony, «Neke» saraıy jumys istep tur. Mýzeıden tyń jádigerlermen tanysyp, mádenıet úılerinde álemdik jáne jergilikti óner maıtalmandarynyń kontsertterin tamashalaýǵa múmkindik kóp. Al, kitaphanadan sırek kezdesetin qundy kitaptardy taba alasyz. «KARAVANSARAY» «Turkistan Hotel», «Boutique Hotel Silk Way», «Ramada by Wyndham Turkistan», «Hampton by Hilton Turkistan», «Rixos Turkistan» qonaq úıleri qonaqtardy qabyldaýǵa ázir.
Túrkistanda týrızm 4 baǵytta damyp jatyr
Jalpy, Túrkistan oblysynda týrızm salasy búginde 4 baǵyt boıynsha damyp keledi. Atap aıtar bolsaq, tarıhı-mádenı týrızmi, ekologııalyq týrızm jáne emdik-saýyqtyrý týrızmi.
«Óńir tarıhı jáne mádenı muraǵa baı. Oblys aýmaǵynda 1789 tarıhı -mádenıet eskertkish ornalasqan. Sondaı-aq, mádenı-tarıhı týrızm oblystyń týrıstik qyzmet salasynyń basty draıveri bolyp tabylady. Máselen, Q.A.ıAsaýı men Arystanbab kesenesine 2022 jyly 1,2 mln-nan astam kelýshi kelgen» - deıdi Túrkistan oblysynyń mádenıet jáne týrızm basqarmasynyń bólim basshysy Nurdáýlet Medeýov.
Al, ekologııalyq týrızm – óńirdegi negizi basym baǵytqa aınalyp keledi.
Oblys aýmaǵynda 4 erekshe qorǵalatyn tabıǵı nysan bar. Olar - ıÝNESKO bıosferalyq nysandarynyń tizilimine engizilgen «Aqsý-Jabaǵyly» jáne «Qarataý» qoryqtary, sondaı-aq «Saıram-Ógem» ulttyq tabıǵı parki men «Syrdarııa-Túrkistan» óńirlik tabıǵı parki.
Ótken jyly oblys aýmaǵynda ornalasqan erekshe qorǵalatyn tabıǵı obektilerge kelýshiler sany 80 000 jýyq adamdy qurap, 2021 jylmen salystyrǵanda 171,8%-ǵa artqan. Al, bıylǵy jyldyń 5 aıynyń qorytyndysymen erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa 40 000 astam adam kelgen.
Odan bólek, Túrkistan oblysy taýly jáne taý bókterinde ornalasqan alýantúrli tabıǵı nysandarymen erekshelenedi. Munda qaıtalanbas tabıǵatymen týrısterdi qyzyqtyratyn Qazyǵurt taýy, Aqbýra bulaǵy, Qyryq Shilten jyrasy, «Jylaqata» áýlıe, Mashat shatqaly, «Jylaǵan ata», «Qyryq qyz» sekildi ańyzǵa negizdelgen ásem mekender kóp.
«Túrkistan oblysy respýblıkanyń saýyqtyrý týrızmi damyǵan óńirleriniń biri bolyp tabylady» - deıdi Nurdáýlet Medeýov.
Qazirgi tańda oblys aýmaǵynda 72 emdeý-saýyqtyrý orny jumys isteıdi. Ótken jyldyń qorytyndysy boıynsha oblys aýmaǵyndaǵy emdeý-saýyqtyrý oryndarynda 142,4 myń adamǵa qyzmet kórsetilgen.
Jalpy Túrkistan oblysyndaǵy emdeý-saýyqtyrý týrızmi áleýetiniń basym bóligi Saryaǵash aýdany Kókterek aýylynda ornalasqan.
«Týrızm salasy Túrkistan oblysy ekonomıkasyndaǵy keleshegi zor salalardyń birine aınalýda. Oblys - Orta Azııa men Qazaqstannyń qarqyndy damyp kele jatqan óńirleriniń toǵysynda ornalasqan. Túrkistan oblysynyń aýmaǵy arqyly mańyzdy temir jol magıstraldary ótedi. «Batys Qytaı- Batys Eýropa» avtobanyda óńirdegi 5 aýdan – qalasynyń aımaǵynda ornalasqan. Uly Jibek joly zamanyndaǵydaı Túrkistan oblysy halyqaralyq taýarlar joly men bolashaqta týrısterdiń joly túıisken aýmaqta aınalady» - deıdi Nurdáýlet Medeýov.