Túrkiler men Shyńǵyz han týraly shynaıy tarıh
- Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Ulytaý-19» forýmynda sóılegen sózinde qazaq halqy úshin Ulytaýdyń tarıhı máni men kıeliligin, sondaı-aq, bul qasıetti mekenniń etnografııalyq, zııarattyq jáne ekologııalyq týrızmdi damytý úshin zor áleýeti bar ekenin atap ótkeni esimizde.
Tarıhdegenuǵymdyqarapaıymsózbenórnektesekolatababalarymyzdyńómirbaıanybolypshyǵady. Solardyńturmys- tirshiligi. Ótkenjolymyzdybilý - bararbaǵytymyzdyaıqyndaý. Qazaqdalasy – UlyTúrkielinińqarashańyraǵydeımiz. SizTúrkiqaǵanatynarnaıyzerttep Záripbaı Orazbaı ekeýińiz «Shyńǵyz han» kitabyn oqyrman nazaryna usynyp otyrsyz. Bul Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıteti «Ǵylym ordasynda» ótken shara Altyn Ordanyń 750 jyldyǵy aıasynda qolǵa alynyp otyrǵan ıgi is eken.
Osyturǵydaoqyrmandarymyzǵa baspadan endi ǵana shyqqan eńbekterińiz týraly málimetberipótseńiz.
- Jeti júz jyl buryn parsy tilinde jazylǵan, kezinde barlyq oqymystylar moıyndaǵan jáne «ortaǵasyrlyq entsıklopedııa» retinde tanylǵan Rashıd ad-Dınniń «Jamıǵ at-taýarıh» atty kitabyn búgingi kúni búkil álem jurtshylyǵy budan aqıqat tarıhty eshkim jazbaǵan dep sanaıtyny belgili.
Bul kitapta keltirilgen derekterdiń XIII-XIV ǵasyrlarda Iran memleketinde handyq qurǵan Shyńǵyz han áýletiniń qazynalarynda asa qupııalyqpen saqtalǵan «Altyn dápter» men basqa da derekkózderden alynǵany týraly «Jamıǵ at-taýarıhtyń» avtory Rashıd-ad-Dın óziniń osy eńbeginde birneshe ret atap ótken.
Atalǵan kitap álem jurtshylyǵyna tek XIX ǵasyrda ǵana tanymal bola bastaǵan. Eń alǵash frantsýz jáne aǵylshyn tiline aýdaryldy. 1858-1888 jyldary I.N. Berezın óziniń «Istorııa mongolov» jáne «Istorııa Chıngıs-hana» degen eki úzindisin orys tilinde jarııalaǵan. 1936-1952 jyldar aralyǵynda SSSR Ǵylym Akademııasynyń shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵalymdary «Jamıǵ at-taýarıhty» tolyǵymen orys tiline aýdarǵan.
Osy aýdarmalardyń nátıjesinde, sol kezderden beri álem jurtshylyǵynyń sanasynda Shyńǵyz hannyń shyqqan tegi «mońǵol» degen uǵym qalyptasqan.
Ata-babamyzdyń tól tarıhy jazylǵan «Jamıǵ at-taýarıh» qazaq tiline alǵash ret 2016-2018 jyldary Halyqaralyq Túrki akademııasynda QR Ulttyq Akademııasynyń akademıgi Darhan Qydyráliniń basshylyǵymen aýdaryldy. Ony aýdarǵan arab, parsy jáne shaǵataı tilderiniń mamany, Qazaqstan musylmandary Dinı basqarmasynyń Ǵulamalar kenesiniń múshesi, Ońtústik Qazaqstan memleketik ýnıversıtetiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Záripbaı Jumanuly Orazbaı.
«Jamıǵ at-taýarıhtyń» qazaqshasy men orysshasyn salystyryp zertteý barysynda onyń oryssha aýdarmasynda óreskel qatelikter men burmalaýlardyń oryn alǵany anyqtaldy. Sonyń nátıjesinde taıpalardyń, adam, jer, taý, ózender men kólderdiń ataýlary men tarıhy adam aıtqysyz ózgeristerge ushyraǵan. Qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Ertis pen Burqan Qaldun taýlaryndaǵy ózenderdiń alqabyn mekendegen túrkilerdiń muǵýl tarmaǵynan shyqqan Shyńǵyz han men onyń rýynyń ataýy «mońǵol» dep qate aýdarylyp,muǵýldar men olardyń ejelgi kórshileri bolǵan kereıler men naımandardyń ata-mekenderiniń oryndary bir sátte aýdarmashylardyń qolymen Ertis pen Burqan Qaldunnan Mońǵolııa jerine aparylǵan, sóıtip olar «mońǵolǵa» aınalǵan.
Tarıhty burmalaýshylar osy aıtqandarmen ǵana shektelip qoımaı, sol kezdegi kóne kartalarǵa kerekti «túzetýler» eńgizip, ondaǵy taýlar men ózenderdiń, túrki taıpalary men onyń muǵýl tarmaǵynyń mekenderiniń oryndary men ataýlaryn san ret ózgertken. Olardyń osy áreketteriniń izderin nemister, shvedter men orystardyń kóne kartalary men kitaptarynan kórýge bolady.
Sonymen qatar, joǵaryda kórsetilgen «Altyn dápter» men Shyńǵyz hannyń Iranda handyq qurǵan áýletiniń qazynalarynda saqtalǵan basqa da derekterdiń muǵýl jazýymen jáne muǵýl tilinde jazylǵany anyqtaldy. Al olardy óndep, olardyń negizinde «Jamıǵ at-taýarıhqa» kirgen túrkiler men onyń muǵýl tarmaǵynan shyqqan Shyńǵyz hannyń shejiresi men tarıhyn alǵash muǵýl tilinde jazyp, daıyndaǵan Bolat chınsań ekeni belgili boldy. Sonan soń, ol derekterdi Rashıd-ad-Dın bastaǵan ǵylymı top ózderinde bar basqa da derektermen qosyp parsy tilindegi «Jamıǵ at-taýarıh» eńbegin jazǵan.
Rashıd ad-Dınniń aıtýynsha, túrkiler men onyń muǵýl tarmaǵynyń tarıhynyń asa bilgiri Bolat chınsań atty bul uly ámir sol kezderi Iran men Turan áskerleriniń qolbasshysy, álem memleketteriniń basqarýshysy bolǵan. Ony kezinde Qubylaı qaǵan Iranǵa elshi etip jibergen.
Bir ókinishtisi, osy aıtylǵan derekter áli kúnge deıin álem jurtyna belgisiz bolyp kelgen. Olardyń barlyǵy «Jamıǵ at-taýarıhty» qazaqshaǵa aýdarǵan soń júrgizilgen zertteý barysynda ǵana anyqtaldy.
«Jamıǵ at-taýarıhtyń» qazaqshasy bes tomnan turady jáne onyń taralymy óte az. Kitap ortaǵasyrlarda qalyptasqan erekshe jazba stılinde jazylǵan, ondaǵy keltirilgen derekter men oqıǵalar tym shashyrańqy bolyp berilgen, olardy este saqtap, oı eleginen ótkizip qorytyndy jasaýǵa birshama ýaqyt kerek.
Osylardyń bárin eskere otyryp, biz «Jamıǵ at-taýarıhtaǵy» túrkiler men onyń muǵýl tarmaǵyna qatysty eń mańyzdy derekterdi iriktep alyp, olardyń negizinde «Shyńǵyz han» degen kitap jazyp, ony búginde oqyrmandardyń nazaryna usynyp otyrmyz.
- Ózińiz aıtqandaı, atalǵan kitapqa «Jamıǵ at-taýarıhta» keltirilgen túrkiler men onyń muǵýl tarmaǵyna qatysty eń mańyzdy derekterdi iriktep alyp, kitap sonyń negizinde jazylǵanyn oıly oqyrmandaryńyzben bólistińiz. Osy týraly keńinen toqtalsańyz.
– Kitapqa «Jamıǵ at-taýarıhta» keltirilgen derekterden basqa XV jáne XVI ǵasyrlarda parsy tilinde jazylǵan Sharaf ad-Dın Álı Iazdıdiń «Zafar namasy» men Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı» atty týyndylarynan túrki jáne muǵýl taıpalarynyń paıda bolǵan ýaqyttary týraly, túrkilerdiń muǵýl tarmaǵynan shyqqan Shyńǵyz hannyń shejiresi Nuh (a.s.) pen Adam (a.s.) ataǵa tireletini jaıly, Ámir Temirdiń Shyńǵyz hanǵa óte jaqyn atalas týys ekeni, 1269 jyly Shyńǵyz hannyń Qaıdý han atty nemeresiniń bastamasymen shaqyrylǵan Talas quryltaıynyń sheshimimen qurylǵan Moǵolstan jáne Altyn Orda memleketeriniń Kereı men Jánibek sultandar 1465 jyly qurǵan Qazaq handyǵymen ushtasatyny jónindegi óte qundy jáne tyń derekter qosyldy. Kitap qazaq halqynyń rýhanı jańǵyrýyna, ásirese, bizdiń jastarymyzdyń rýhyn kóterip, olardyń eldiń jarqyn bolashaǵy jolynda jan aıamaı atsalysýyna zor yqpal etedi dep oılaımyz.
Sonymen qatar joǵaryda aıtylǵan qatelikter men burmalaýǵa qatysty XVII-XXI ǵasyrlarda shyqqan nemis, shvedterdiń jáne orystardyń kóne kartalary men kitaptarynan bultartpaıtyn derekter keltirilip, olarǵa tıisti túsiniktemeler men qosymshamalar berildi.
Atalǵan kitaptyń týsaýkeseri osy jyldyń 27 qarashasynda QR Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń ǵımaratynda Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy «Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynda» otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń qatysýymen bolǵan onlaın vıdeokonferentsııa túrinde ótti. Onda QR Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń prezıdenti M.Jurynov, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri J.Kýlekeev bastaǵan otandyq jáne sheteldik ǵalymdar kitaptyń tusaýkeserine qutyqtaýlaryn aıtyp, ózpikirleri men naqty usynystaryn bildirdi.
- Kitaptyń tusaýkeserinde kórnekti tarıhshy-ǵalym Mámbet Qoıgeldi: «osy kúnge deıin osyndaı kitapqa bizdiń qolymyz jetpeı keldi. Jalpy, Erjan Isaqulov pen Záripbaı Orazbaıdyń tandemi bizge úlken-úlken kitaptardy alyp keldi. Qazaq tarıhyn jańa kózqaras turǵysynan qorytýǵa múmkindik beretin eńbekter jazýda. «Shyńǵyz han» kitabyn «Jamıǵ at-taýarıhtyń» jalǵasy deýge bolady. Óıtkeni ishinde «Jamıǵ at-taýarıhta» aıtylatyn qazaq tarıhyna tikeleı qatysy bar rý-taıpalardyń tarıhy júr. Bizdiń tarıhymyz úshin bul úlken jetistik. Muny halqymyzdyń tarıhı tanymynyń kemeldikke qadam basqanynyń kórinisi dep baǵalar edim, – dedi. Sol konferentsııa barysynda qatysýshy ózge de ǵalymdar pikir bildirip, kitaptyń keıingi urpaqqa berer paıdasy men tarıhı turǵydaǵy mańyzyn saralady. Eńbegińizdiń joǵary baǵalanýyna kitaptyń mazmuny men qazirgi kúngi qajettilikke oraı shyǵýy da quptarlyń is eken.
- Uly dalany mekendegen túrkiler men olardyń dańqty perzentteri ejelgi zamannan beri adamzat tarıhyna tegeýrindi yqpal jasap, búkil Eýrazııa qurlyǵyn bir ýysynda ustap, onyń órkenıetine óshpes iz qaldyrǵany belgili. Qazaq halqy óziniń túbi «túrki» ekenin jaqsy bilgenimen, sol túrkilerdiń qaıdan jəne qashan shyqqanyn bile bermeıdi. Onyń negizgi sebebi − təýelsizdigimizdi alǵanǵa deıingi tórt ǵasyrǵa jýyq ýaqyt toqtaýsyz soǵystarmen ótti, otarshyldar men Keńes úkimeti halqymyzdy joıyp jiberýge tyrysyp, qoldan asharshylyq jasap, elimizdiń zııalylaryn qýǵyn-súrginge ushyratyp, álipbıimizdi birneshe ret ózgertip, halqymyzdyń jady men tarıhyn barynsha burmalaýǵa baǵyttalǵan saıasat júrgizdi. Sondyqtan «myń ólip, myń tirilgen» halyqtyń tarıh sahnasynan joǵalyp ketpeı, qysqa merzimde esi men etegin jıyp, irgeli memleket quryp, əlemge tanylyp, bolashaǵyna nyq senimmen qaraıtyn elge aınalǵanyna shúkirshilik etemiz. Endi, mine, egemendigimizdiń arqasynda, joǵalyp, shashylyp umyt bolǵan, san ret burmalanǵan tarıhymyzdy túgendep, ondaǵy aqtańdaqtardyń ornyn toltyryp, jańǵyrtatyn kezeńge de qolymyz jetti. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N. Á. Nazarbaev bul məselelerdi sheshýge bastamashylyq jasap, óziniń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynda, halqymyzdyń sanasyn oıatatyn, ata-babalarymyzdyń tarıhyna tikeleı bet burǵyzatyn, túrkilerdiń adamzat órkenıetine qosqan úlesi men ornyn anyqtaýǵa arnalǵan, «Rýhanı jańǵyrýdyń» jalǵasy bolyp tabylatyn baǵdarlamasyn jarııalady.
Bul kitapta Uly dalada ejelgi zamannan beri ómir súrip, tirshilik etken túrki taıpalarynyń, solardyń qatarynda keıinnen qazaq dep atalǵan halyqty quraǵan rý-taıpalardyń shyǵý tegi, damýy, tirshiligi, tarıhy, ómirlik sal-dástúrleri, mekenjaılary men ataqonystary, olarǵa qatysty eleýli oqıǵalar, túrkilerdiń muǵýl degen tarmaǵynan shyqqan Shyńǵyz han men onyń atalas týysy Ámir Temirdiń shejireleri, olardyń atababalarynyń tarıhy jazylǵan. Olarǵa qatysty túsiniktemeler berilip, tarıhtyń burmalanǵan tustary naqty dálelder arqyly kórsetilip, tyń derekter keltirilgen.
Osy rette «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń aıasynda Halyqaralyq Túrki akademııasynda jaryq kórip, 2018-2019 jyldary oqyrmanǵa jol tartqan Rashıd ad-Dın Hamadanıdiń «Jamıǵ at-taýarıh» (Tarıhtar jınaǵy) men Sharaf ad-Dın Alı Iazdıdiń «Zafanama» (Álemdi jeńip alýshynyń tarıhy) atty kitaptarynyń róli erekshe bolady dep oılaımyz. Jeti júz jyl buryn parsy tilinde shyqqan, kezinde əlem oqymystylary moıyndaǵan jəne «ortaǵasyrlyq entsıklopedııa» retinde tanylǵan «Jamıǵ at-taýarıh» kitabynda túrkiler tarıhy men olardyń arasynan shyqqan álem bıleýshisi Shyńǵyz han men onyń urpaqtary qurǵan alyp ımperııa týraly asa mańyzdy məlimetter men óte qundy derekter keltirilgen. Ókinishke qaraı, ol derekterdi bizdiń halqymyz osy kúnge deıin bilmeı kelgen. Onyń sebebi joǵaryda aıtylǵan «balapan basyna, turymtaı tusyna» ketken zamannyń, otarshyldyq pen totalıtarlyq saıasattyń nətıjesi ekeni belgili. Bul jerde aıta ketetin taǵy bir məsele – túrkilerdiń tarıhy jazylǵan osyndaı asa qundy kitapty bizge deıin ana tilimizge eshkim aýdarmaǵan. Al, «Jamıǵ at-taýarıhtyń» oryssha aýdarmasynda qateler men burmalaýlar óte kóp kezdeskenin joǵaryda aıtyp óttim. Osy taqyryptyń tóńiregindegi tarıhı shyndyqty anyqtaý maqsatynda bizdiń jasaǵan əreketterimiz nətıjeli boldy dep oılaımyz. Aldymen biz «Jamıǵ at-taýarıhtyń» halyqaralyq qarym-qatynas tilderine (frantsýz, aǵylshyn, orys jəne qytaı) aýdarylǵan nusqalarymen tanystyq. Salystyryp kórgende, olardyń bir-birine uqsamaıtynyna, olardyń arasynda úlken aıyrmashylyq bar ekenine, ərbir aýdarma ərtúrli nusqalardan aýdarylǵanyna jəne olardyń tolyq emes ekenine kózimiz jetti. Eń bastysy – «muǵýl» sóziniń «mońǵol» sózine aınalyp ketýiniń saıasattan basqa da sebepterin taptyq. Ol – kópshilik bile bermeıtin, parsy jáne arab tilderi əlippesiniń ózgeshelikterine jəne túrki tilindegi sózderdiń parsy tilinde aıtylýy men jazylýyndaǵy ózindik erekshelikterine baılanysty bolyp shyqty. Joǵaryda atalǵan tilderge aýdarylǵan «Jamıǵ at-taýarıh» kitabynyń nusqalarynda (kóshirmelerinde) parsy əlipbıine tən «ch, g, j, p» əripteri men arnaıy sózderdi dəl oqý úshin qoldanylyp jazylatyn arnaıy «zamma, fatha, kasra, súkýn» degen belgilerdiń bolmaǵany dəleldendi. Atalǵan zerteýlerdiń nátıjesinde, túrkilerdiń shynaıy tarıhy jazylǵan parsy tilindegi «Jamıǵ at-taýarıhty» qazaq halqy óziniń ana tilinde oqýy kerek degen sheshimge keldik. Іzdenisimiz sátti bolyp, «Jamıǵ at-taýarıhtyń» parsy tilinde jazylǵan túpnusqasynyń dəlme-dəl kóshirmesi bolyp tabylatyn, 1994 jyly Tegerandaǵy «Al-Barz» baspasynda basyp shyǵarylǵan 4 tomdyq kitapty Iran memleketiniń Ulttyq kitaphanasynan taptyq, ony elge alyp kelip, qazaqshaǵa aýdardyq. Kitaptaǵy ərbir sózdi, sóılemdi, derekterdi, jer, sý ataýlary men adam attaryn ana tilimizge múmkindiginshe tolyq əri dəl jetkizýge tyrystyq. Bul talaptardy meılinshe saqtap, kitaptyń birde-bir sóılemin qaldyrmaýǵa, tolyq jəne sapaly etip aýdarýǵa tyrystyq, qajet bolǵan jaǵdaıda túsiniktemeler men siltemeler jasadyq, túrki-muǵýl sózderiniń túsindirme sózdigi men aýdarma úshin paıdalanylǵan kitaptyń parsy tilindegi faksımılesi (skan kóshirmesi) de qosa berildi.
- Ult úshin jasaǵan úlken eńbekterińizdiń oqyrmany kóp bolsyn!