Túrki keńesi: Tarıhy, qurylymy, perspektıvalary
QR Prezıdentiniń baspasóz hatshysy Berik Ýálıdiń málimetinshe, Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń beıresmı sammıti Nur-Sultan qalasynyń ýaqyty boıynsha saǵat 17:00-de onlaın formatta ótedi. Beıresmı sammıtti Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ashyp, júrgizedi. Jıynǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev, Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵan, Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Túrikmenstan Prezıdenti Gýrbangýly Berdimuhamedov, Vengrııa Premer-mınıstri Vıktor Orban, Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń Bas hatshysy Baǵdad Ámireev qatysady.
«Jıyn barysynda baýyrlas memleketter arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq salalar boıynsha yntymaqtastyq jáne ony odan ári damytý máseleleri talqylanady. Sammıt qorytyndysy boıynsha túrki elderiniń mádenı qundylyqtaryna jáne Keńestiń mártebesine qatysty Deklaratsııa qabyldanady dep josparlanyp otyr», - dedi ol.
TMYK nemese Túrki keńesi
Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi nemese qysqartyp aıtqanda Túrki keńesin qurý týraly kelisimge 2009 jyldyń 3 qazanynda Ázerbaıjannyń Nahchyvan qalasynda ótken Túrkitiles memleketter basshylarynyń 9-sammıtinde qol qoıyldy. Al keńes qurý týraly bastamany QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev kóterip, oǵan Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Túrkııa basshylary qoldaý kórsetti. Túrki keńesiniń 1-sammıti 2011 jyldyń 21 qazanynda Almaty qalasynda ótti. Sodan keıin 2012 jyldyń tamyzynda Qyrǵyzstanda, 2013 jyldyń tamyzynda Ázerbaıjanda, 2014 jyly Túrkııada, 2015 jyldyń qyrkúıeginde Astanada, 2018 jyly Qyrǵyzstanda, al sońǵy 7-sammıt 2019 jyldyń qazanynda Ázerbaıjannyń Baký qalasynda uıymdastyryldy. 2018 jyldan beri Vengrııa baıqaýshy el mártebesin alsa, 2019 jyly Túrki keńesine Ózbekstan Respýblıkasy qosyldy. Sol jyldan beri QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev Túrki keńesiniń qurmetti tóraǵasy bolyp sanalady.
Aıta keterligi, 2020 jyldyń 10 sáýirinde Túrki keńesiniń tótenshe sammıti beınekonferentsııa arqyly uıymdastyryldy. Onyń barysynda COVID-19 pandemııasymen tıimdi kúresý máseleleri talqylanyp, arnaýly deklaratsııa qabyldandy. Jıynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev COVID-19 pandemııasy jaǵdaıynda elimiz úshin baýyrlas memleketterdiń azamattaryna barynsha qolǵabys kórsetýdiń mańyzdylyǵyn aıta kele, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin Qyrǵyzstan men Tájikstanǵa (ár elge 5 myń tonnadan un beriledi) qoldaý kórsetiletini týraly aıtty.
«Qazaqta «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi» degen maqal bar. Dál osyndaı qıyn-qystaý sátte barlyq memleketter kúsh-jigerin jumyldyrýy tıis. Biz de sol kóshten qalmaýymyz kerek, – dedi QR Prezıdenti.
Túrki keńesiniń aıasynda 4 jumys toby qyzmet etedi. Jumys toptarynyń maqsaty - múshe memleketter arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytý, ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartý, kásipkerlik pen týrızmdi óristetý. 2011 jyly Túrki keńesiniń Іskerlik keńesi quryldy. Týrızm salasynda Túrki keńesine múshe elderdiń mádenı jáne tarıhı qalalary boıynsha 14 kúndik saıahatty qamtıtyn «Qazirgi zamanǵy Jibek joly» arnaýly birlesken jobasy iske qosyldy. Al 2019 jyldyń 17 mamyrynda elordada ótken Astana ekonomıkalyq forýmy aıasynda TMYK múshe elder Túrki saýda-ónerkásip palatasyn qurý týraly qujatty rásimdedi. Al mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy yntymaqtastyqty damytýǵa Halyqaralyq túrki mádenıeti uıymy men Túrki akademııasy belsendi qyzmet etip keledi. Munan bólek, 2014 jyly Ázerbaıjan Prezıdenti I.Álıevtiń bastama jasaýymen Túrki mádenıeti jáne murasy qory quryldy. Alaıda, túrli sebepterge baılanysty búginge deıin qor qyzmeti jandanǵan joq. Sondyqtan qazirgi ýaqytta TMYK-qa múshe elder atalǵan qor men Túrki akademııasynyń bıýdjetterine mindetti jarna shkalasyn kelisim jumystaryn júrgizip jatyr. Munan bólek TMYK aıasynda Túrki ýnıversıtetteriniń odaǵy jumys isteıdi. Onyń quramyna Qazaqstannan Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti jáne H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıteti kiredi. Jastar saıasaty salasyndaǵy túrkitildes elder yntymaqtastyǵyn nyǵaıtý úshin Jastar festıvali, Túrki jastar lageri, Túrki memleketteriniń jas dıplomattaryna arnalǵan kýrstar turaqty negizde ótkizilip turady. Túrkitildes halyqtardyń mádenı-tarıhı baılanystaryn nyǵaıta túsý úshin Búkilálemdik kóshpeliler oıyny da únemi ótkizilip otyrady. 2008 jyldan beri TMYK aıasynda qyzmeti parlamentaralyq yntymaqtastyqty damytýǵa baǵyttalǵan Túrkitildes memleketterdiń Parlamenttik assambleıasy jumys isteıdi.
Halyqaralyq túrki akademııasy
2009 jyldyń 3 qazanynda Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Nahchyvan qalasynda ótken Túrkitildes memleketter basshylarynyń IX sammıtinde QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev túrki dúnıesin zertteıtin halyqaralyq ǵylymı ortalyq qurý týraly usynys jasady. 2010 jyldyń 25 mamyry kúni elordamyzdaǵy Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda Túrki akademııasy ashyldy. Biregeı ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń tusaýkeserine Elbasy Nursultan Nazarbaev pen Túrkııa Prezıdenti Abdýllah Gúl, sonymen qatar Qazaqstan, Túrkııa, AQSh, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Ýkraına memleketteriniń kórnekti túrkolog ǵalymdary qatysty.
Al 2012 jyldyń 22-23 tamyzy kúnderi Qyrǵyz Respýblıkasynyń astanasy Bishkekte ótken Túrki keńesiniń ІІ sammıtinde Elbasy Nursultan Nazarbaev, Túrkııa Respýblıkasynyń Prezıdenti Abdýllah Gúl, Qyrǵyz Respýblıkasynyń Prezıdenti Almazbek Atambaev pen Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri Artýr Rasızade Túrki akademııasyna halyqaralyq mártebe berý jónindegi kelisimge qol qoıdy. Kelisimdi qurýshy elder ratıfıkatsııalaǵannan keıin Qazaqstanda 2010 jyly qurylyp, jumys istep turǵan Túrki akademııasy 2014 jyldyń 28 tamyzynan bastap halyqaralyq mártebege ıe boldy. 2018 jyldyń 3 qyrkúıeginde Túrki keńesine múshe memleketter basshylarynyń sheshimimen Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráliniń ókilettigi taǵy 4 jylǵa sozyldy.
Túrki mádenıeti jáne murasy qory
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Túrki mádenıeti jáne murasy qory 2012 jyldyń 23 tamyzynda Ázerbaıjan Prezıdentiniń bastamasymen qurylǵan bolatyn. Baký qalasynda ornalasqan qorǵa Qazaqstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan jáne Túrkııa múshe. Túrli is-sharalar, jobalar men baǵdarlamalardy qoldaý ári qarjylandyrý arqyly túrki mádenıeti men murasyn qorǵaý, zerdeleý jáne ilgeriletýdi maqsat tutqan qordyń bıýdjeti múshe elderdiń mindetti jarnalary arqyly qalyptasýy tıis. Alaıda Túrki mádenıeti jáne murasy qory bıýdjetine mindetti jarnalar shkalasy týraly hattamany múshe elder áli ratıfıkatsııaǵan joq. Sol sebepti onyń jumysy kenjelep turǵany belgili. Degenmen, qor ázerjaıjan tarapynyń esebinen jumys istep tur jáne 2020 jyldyń 28 qarashasynda «Túrki mádenıeti jáne murasy qory bıýdjetine múshe memleketterdiń mindetti jarnasynyń shkalasy týraly hattama» rásimdeldi. Qazirgi ýaqytta bul qujat ratıfıkatsııalaýǵa ázirlenip jatyr. Aıta keterligi, 2018 jyldyń 3 qyrkúıeginde Qyrǵyzstanda ótken Túrki keńesiniń 6-sammıti barysynda Ázerbaıjan Úkimeti men Túrki mádenıeti jáne murasy qory arasynda «Qordyń ornalasý sharttary men tártibi týraly», «Qordyń qarjylyq erejeleri týraly» kelisimder rásimdelip, «Qor protsedýralarynyń erejesi» maquldanǵan bolatyn.
Túrkitildes memleketterdiń Parlamenttik Assambleıasy
Túrkitildes memleketterdiń Parlamenttik assambleıasy (TúrkPA) QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N.Nazarbaevtyń bastamasymen 2008 jylǵy 21 qarashada quryldy. TúrkPA-ǵa Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Túrkııa múshe. TúrkPA hatshylyǵy Baký qalasynda ornalasqan. Uıymnyń joǵarǵy organy – Assambleıa keńesi, oǵan múshe memleketterdiń Parlament basshylary kiredi. Assambleıa keńesiniń jalpy otyrystary jylyna bir márte uıymdastyrylady. Al Assambleıa keńesi jalpy otyrystan bir kún buryn jınalady. TúrkPA-daǵy tóraǵalyq rotatsııamen jyl saıyn múshe memleketter arasynda aǵylshyn álipbıi negizinde júzege asyrylady. Assambleıa Keńesi men plenarlyq otyrys ótetin memleket uıymǵa tóraǵalyq etedi.
Parlamenttik Assambleıanyń basty maqsattary – tarıhı, mádenı jáne tildik ortaqtyq negizinde túrkitildes elderdiń zańnamalyq jáne parlamentaralyq yntymaqtastyǵyn úılestirý; túrkitildes elder men óńirler arasyndaǵy ózara tıimdi ortaq jáne teń quqyly yntymaqtasytyǵyna qolǵabys kórsetý; túrkitildes elderdiń zańnamalaryn jaqyndastyrý boıynsha usynystar engizý; taraptar arasyndaǵy saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq, quqyqtyq jáne basqa da qatynastardyń damýyna járdemdesý.
2009 jyldan bastap TúrkPA-nyń 9 jalpy otyrysy ótti. TúrkPA-nyń 10-shy mereıtoılyq plenarlyq otyrysy 2021 jyly Qazaqstanda ótýi tıis.
Halyqaralyq túrki mádenıeti uıymy (TÚRKSOI)
TÚRKSOI 1993 jyldyń 12 shildesinde Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen túrkitildes halyqtardyń arasyndaǵy rýhanı baılanystardy jandandyrý maqsatynda qurylǵan. Oǵan Qazaqstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Túrkııa jáne Ózbekstan múshe. Uıymnyń shtab páteri Ankara qalasynda ornalasqan. 2011 jyldan beri TÚRKSOI-dyń bas hatshysy qyzmetin Qazaqstan ókili Dúısen Qaseıinov atqarady. Ol bul qyzmetke úshinshi márte qaıta saılanyp otyr.
2010 jyldan beri TÚRKSOI-ǵa múshe elderdiń qalalaryna «Túrki álemniń mádenı astanasy» mártebesin berý mindeti júktelgen. Sol jyly túrki áleminiń birinshi mádenı astanasy mártebesi elordamyzǵa berildi. Al 2017 jyly Túrkistan qalasyna osyndaı mártebe berilip, sol jyldyń 21 naýryzynda «Túrkistan – túrki áleminiń mádenı astanasy» mártebesin saltanatty túrde merekeleý uıymdastyryldy. Al 6-10 maýsymda Túrkistanda «Órteke» halyqaralyq qýyrshaq festıvali ótip, oǵan Ázerbaıjan, Bashqurtstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Tatarstan, Ózbekstannyń shyǵarmashylyq ujymdary qatysty.
2019 jyldyń 4 tamyzynda TÚRKSOI men Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝdyń járdemimen Ystanbul qalasynda «Ál-Farabı úıi» ashylsa, sol jyldyń qarashasynda uıymǵa múshe elderdiń Mádenıet mınıstrleriniń turaqty keńesi 2020 jyldy «Abaı jyly» dep jarııalaǵan bolatyn.