Túrki áleminiń yqpaldastyǵyn qalyptastyrý jolyndaǵy Qazaqstannyń bastamalary
Munan bólek álemdik qaýymdastyqty beıbitshilikke, tatýlyqqa úndeıtin, mańyzdy kelissózder týraly da qalyń kópshilik jaqsy biledi jáne olar sheteldik sarapshylardyń oń baǵasyna ıe.
2020 jylǵy 6 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasy syrtqy saıasatynyń 2020 – 2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy týraly» № 280 Jarlyǵy jarııalandy. Tujyrymdamada «Bizdiń elimiz táýelsizdik jyldary halyqaralyq arenada ustanymyn nyǵaıtyp, beıbitshil jáne ashyq memleket, jahandyq jáne óńirlik isterde senimdi áriptes retinde ornyqty. Qazaqstan kópvektorly, syndarly jáne belsendi syrtqy saıasatty júzege asyrýda, qaýipsizdik, yntymaqtastyq jáne damý salalarynda jahandyq jáne óńirlik kún tártibin qalyptastyrý men iske asyrýda eleýli úles qosýda. Bul rette ulttyq múddelerdi barynsha jáne myzǵymastyqpen qorǵaýǵa, syrtqy saıası jáne syrtqy ekonomıkalyq basymdyqtardy syndarly túrde ilgeriletýge basty nazar aýdarylady» dep jazylǵan.
Kórshi memlekettermen ortaq shekaralardy delımıtatsııalaý jáne demarkatsııa úderisi aıaqtalǵannan keıin syrtqy saıasatta da memlekettiń qaýipsizdigin, onyń ekonomıkalyq, saıası, mádenı yqpaldastyǵyn damytý salasyna kúsh salyna bastady.
Qazaqstan táýelsizdik jyldary kóptegen syrtqy ıntegratsııalyq, yntymaqtastyq bastamalarynyń jarshysy bolǵanyn jaqsy bilesizder. Bul syrtqy álemniń beıbitshiligin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Sondaı-aq, qaı jaǵdaıda bolmasyn usynys jasaýshy taraptyń eń áýeli óz múddesin qarastyratyndyǵyn eskersek, bul usynymdardyń barlyǵyn tujyrymdama aıtylǵandaı ulttyq múddelerdi barynsha qorǵaýǵa baǵyttalǵan belsendi qadam dep baǵamdaýǵa bolady.
Álemdik iri órkenıetter men geosaıası aktorlardyń toǵysynda ornalasqan geografııalyq ereksheligimizge sáıkes barshamen tatý-tátti qarym-qatynas ornatyp, kóp vektorly saıasat ustanýymyz óziniń utymdylyǵyn dáleldep keledi. Bul sózimizge mysal retinde bir jaqty saıası baǵdarynyń sebebinen túrli kıkiljińderdiń oshaǵyna aınalǵan álemniń qaqtyǵys núktelerindegi ózge elderdi qarastyrýǵa bolady.
Qazaqstan kóp vektorly syrtqy saıasat ustanǵanymen memlekettik jáne ulttyq deńgeıdegi basymdyqtar da joq emes. Onyń biri elimizdiń túrki álemindegi yntymaqtastyq bastamalary deýge bolady.
Tarıhı derekterge sáıkes Ortalyq Azııa, onyń ishinde búgingi Qazaqstan aýmaǵy tutas túrki áleminiń qara shańyraǵy sanalady. Sondyqtan elimizdiń túrki elderiniń mádenı, rýhanı, ekonomıkalyq jáne saıası yqpaldastyǵyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan bastamalary men naqty qadamdary ózge baýyrlas memleketter tarapynan qyzý qoldaýǵa ıe bolýda.
Túrki halyqtarynyń mádenı, tarıhı ıntegratsııasyn qamtamasyz etýshi uıymdar.
Túrki halyqtary men memleketteriniń ózara yntymaqtastyǵyn, ıntegratsııasyn qalyptastyrýǵa arnalǵan qadamdar tarıhta az bolmaǵan. HH ǵasyrdyń basynda Mustafa Shoqaı Túrkistan (Qoqan) avtomııasyn, Turar Rysqulov Túrkistan Respýblıkasyn qurý ıdeıasynyń tóńireginde qyzmet etken bolatyn. Túrki halyqtarynyń keıbir ozyq oıly, kúresker azamattary da osyǵan uqsas ózge de birlesken qurylymdardyń jaqtasy bolyp, sol ıdeıany iske asyrý jolynda eńbek etken.
Olardyń ıdeıalary derbes memlekettik qurylym qalyptastyrý baǵytynda bolsa, búgingi túrki memleketteri arasyndaǵy birlesken uıymdar tıisti memleketter arasynda tek tarıhı, mádenı, bilim berý salalaryndaǵy ózara yqpaldastyqty nyǵaıtýǵa arnalǵan.
Qazaqstan táýelsizdik alǵan jyldary Ortalyq Azııa elderiniń drbes ıntegratsııasyn qalyptastyrýǵa tereń mán berip, kóptegen usynystar da aıtyldy. Degenmen Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy beıresmı «kóshbasshylyqqa talas», jekelegen el basshylarynyń qarsylyǵy, syrtqy memleketterdiń Ortalyq Azııa elderin qamtı otyryp yntymaqtastyq uıymdar qurý týraly bastamalary bul ıdeıanyń iske asýyna kedergi keltirdi. Sondyqtan ýaqyt óte kele tek Ortalyq Azııa elderin ǵana emes baýyrlas Túrkııa, Ázerbaıjan memleketterin de qamtıtyn áriptestik uıymdary óz qyzmetin bastady.
1993 jylǵy 12 shildede Túrki mádenıetin jáne ónerin damytý halyqaralyq uıymy (TÚRKSOI), 2008 jylǵy 21 qarashada Túrkitildes elder parlamenttik assambleıasy (TúrkPA), 2009 jylǵy 3 qazanda Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi (Túrki keńesi), 2010 jylǵy 25 mamyrda Túrki akademııasy (International Turkic Academy) quryldy. Qazirgi tańda atalǵan uıymdardyń barlyǵy túrki memleketterin, túrki halyqtarynyń mádenı, tarıhı yntymaqtastyǵyn qamtamasyz etý jolynda qyzmet etýde. Atalǵan uıymdardy qurý isiniń basynda Qazaqstannyń eńbegi zor ekenin aıta keteý kerek.
TÚRKSOI jyl saıyn ártúrli memleketten júzdegen óner adamynyń qatysýymen teatrdan kınoǵa, mýzykadan plastıkalyq ónerge deıin ártúrli festıvalder uıymdastyrady. TÚRKSOI óz basylymdarymen de túrki halyqtarynyń baı mádenı murasyn qoǵamǵa jetkizedi... Sondaı-aq Túriksoı jarııalaǵan basylymdar 14 elde túrki dıalektteri men tilderinde oqyrmandarǵa usynylady.
TÚRKSOI-dyń qyzmet baǵyty BUU-nyń ıÝNESKO uıymyna jaqyn. Maqsaty túrki halyqtarynyń mádenı, rýhanı yntymaqtastyǵyn nyǵaıtýdy kózdeıdi.
Al Túrki keńesine Qazaqstan, Túrkııa, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Ázerbaıjan múshe. Vengrııa baqylaýshy mártebesine ıe. Ortaq tarıh, ortaq til, ortaq sáıkestik jáne ortaq mádenıet sııaqty tórt negizgi tirekke salynǵan Túrki Keńesi bul ortaq shekaralarmen shektelmeıdi. Onyń ornyna, ol ekonomıka, ǵylym, bilim, kólik, keden, týrızm jáne basqa da túrli salalardaǵy memleketter arasyndaǵy eki jaqty yntymaqtastyqty keńeıtýge baǵyttalǵan.
TÚRKPA-nyń negizgi jumys baǵyty:
- Múshe-elder arasynda parlamenttik tájirbıemen almasý jáne ozat tájirbıemen almasý;
- Áriptestiktiń basym salalarynda múshe-elder zańnamalaryn úılestirý múmkindikteri;
-Túrki-tildes memleketteri áriptestik keńesi sheńberinde ister men bastamalardy zańnamalyq qoldaý bastaldy;
- Túrik áleminiń ádebıeti men ónerin, tarıh qundylyqtary men mádenı murany tanyp bilý;
- Bilim berý, ǵylym, tehnologııa jáne qorshaǵan ortany qorǵaý salalarynda tıimdi aımaqtyq áriptestikti alǵa jyljytý;
- Múshe-elder arasynda keń aqparattyq aǵymdardy qamtamasyz etý maqsatynda buqaralyq aqparat quraldary ózara qarym-qatynasyna jaǵdaı jasaý;
- Saýda men ınvestıtsııalarǵa oń jaǵdaı jasaý;
- Aımaqtyq ekonomıkalyq jobalardy, atap aıtqanda energetıka jáne kólik salasynda, júzege asyrý;
Ózara múdde negizinde saıası máselelerdi talqylaý .
Elordada ornalasqan Halyqaralyq túrki akademııasy da túrki áleminiń ǵylym, til bilimi, ádebıet, mádenıet, rýhanı salasyn damytýda mańyzdy ról atqaryp keledi. Akademııa 2009 jylǵy 3 qazanda Ázirbaıjan memleketiniń Nahchyvan qalasynda ótken Túrkitildes memleketter basshylarynyń IX sammıtinde Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń túrki álemin zertteýge arnalǵan halyqaralyq ǵylymı ortalyq qurý týraly usynysy negizinde quryldy.
Akademııa búginge deıin arheologııa, tarıh, mádenıet, ádebıet, til bilimi, óner salalarynda tyńǵylyqty zertteýler júrgizip, kóptegen ǵylymı eńbekterdi jaryqqa shyǵardy. Mekeme ǵalymdarynyń jalpy mektepterge arnap jazǵan jazǵan Ortaq túrki tarıhy oqýlyǵy túrki halyqtarynyń ortaq tarıhyn, dúnıetanymyn jaqyndastyratyn irgeli eńbek dep baǵalaýǵa bolady.
Túrki Keńesine múshe memleketter basshylarynyń tapsyrmasymen Halyqaralyq Túrki akademııasy ázirlegen «Ortaq túrki tarıhy» oqýlyǵy Ázerbaıjan, Qazaqstan jáne Túrkııa mektepteriniń baǵdarlamasyna engizile bastady.
Bıylǵy jyly «Ortaq túrki tarıhy» pánin fakýltatıv retinde Túrkııada 30 myń oqýshy, Qazaqstanda 15 myń oqýshy, Ázirbaıjanda 10 myń oqýshy tańdady.
Oqýlyq ejelgi dáýirden bastap XV ǵasyrǵa deıingi kezeńdi qamtıdy. Oqý quralynda túrki halyqtary qurǵan memleketterdiń tarıhymen birge olardyń dástúrleri, mádenıeti jáne ulttyq oıyndardyń paıda bolý tarıhy jan-jaqty kórsetilgen.
Qazaqstannyń túrki álemimen baılanysy.
Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵash bolyp quttyqtaǵan jáne ekijaqty dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatýǵa nıet tanytqan memleket – Túrkııa Respýblıkasy. Sondyqtan eki memleket arasyndaǵy eki jaqty qarym-qatynas búginge deıin qarqyndy damyp keledi.
Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy belsendi, beıbitshil saıasaty da onyń túrki memleketter arasyndaǵy bedelin nyǵaıta tústi. Qazaqstannyń geografııalyq ereksheligin utymdy paıdalanyp, kóregen sheshimderiniń arqasynda N.Nazarbaev Túrki áleminiń aqsaqaly atandy. Máselen, ol Túrkııa-Reseı qarym-qatynastaryn retteýde úlken ról atqardy.
2016 jylǵy 24 qarashada Sırııa aspanynda 6 shaqyrym bıiktiktegi reseılik SÝ-24 ushaǵyn Túrkııanyń áskeri atyp túsirgennen keıin eki memleket arasynda úlken janjan týyndap, ol eki iri eldiń arasyna úlken syzat túsirdi. Bul jaǵdaı ekonomıka, saıasat, týrızm salasyna keri áser etti. Osyǵan oraı, Qazaqstan lıderi Nursultan Nazarbaev Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın men Túrkııa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdaǵan arasynda kelissózder júrgizip, olardyń tatýlasýyna zor yqpal etti. Osyǵan oraı eki memleket basshysy da Elbasyna rızashylyqtaryn bildirip, atqarǵan eńbegin joǵary baǵalaǵan bolatyn.
Sondaı-aq, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq quramyna Armenııanyń qosylýy týraly máselede Qazaqstan Prezıdenti Armenııany odaqqa tek Birikken Ulttar Uıymynda moıyndalǵan aýmaǵy boıynsha qabyldaý qajettigi jóninde aıtqan usynysy da túrki memleketteriniń qyzý qoldaýyna ıe bolyp, elimizdiń basshysyna, Qazaqstanǵa degen qurmet arta tústi.
Sonymen qatar, Qazaqstannyń ishki saıasatynda da túrki elderimen baılanysty nyǵaıtatyn bastamalar az emes. Mysaly, 1991 jyly Túrkistan qalasynda Q.A. ıAssaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti (Ahmet ıAssaýı ýnıversıteti) quryldy. Atalǵan oqý ordasyna 1992 jyly halyqaralyq mártebe berildi. Oqý ornynda shet elderden kóptegen stýdent bilim alýda.
Sonymen qatar, 2018 jyly Qazaqstan Prezıdentiniń Jarlyǵymen Túrkistan oblysy (burynǵy Ońtústik Qazaqstan oblysy) quryldy. Oblystyń ortalyǵy Túrkistan qalasy bolyp bekitildi. Bul Túrkistan shaharyna aıryqsha múmkindik berip, bolashaqta túrki áleminiń yqpaldastyǵyna yqpal etetin bedeldi ortalyqqa aınalady dep boljaýǵa bolady.
Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jumystary da el ómirindegi eleýli bastamalardyń biri dep baǵalaýǵa bolady. Búginde Túrkııa, Ázerbaıjan, Ózbekstan latyn grafıkasynda. Qyrǵyzstan da qyzyǵýshylyq tanytýda. Sondyqtan Qazaqstannyń latyn grafıkasyna kóshýi bolashaqta túrki tildes halyqtardyń birin-biri ońaı túsinýine yqpal etetin bolady.
Qoryta kelgende, Keńes odaǵy ydyrap, birneshe túrki memleketteri táýelsizdik alǵan ýaqyttan bastap Qazaqstannyń syrtqy saıasatynda túrki memleketterimen tyǵyz qarym-qatynas ornatýǵa baǵyttalǵan oń bastamalar iske asyrylýda. Osy sharalardyń basynda Qazaqstannyń belsendi syrtqy saıasaty jatqanyn nyq senimmen aıta alamyz.
Túrki memleketteriniń yqpaldastyǵy keleshekte de osy qarqynmen órkendeı beredi dep boljaýǵa bolady. Ótken otyz jyldaǵy ıntegratsııalyq jobalar óziniń jemisin berip keledi. Qazirgi tańda Elbasynyń usynysy boıynsha «Túrki áleminiń keleshegi – 2040» baǵdarlamasy ázirlenýde. Bul baǵdarlamada túrki memleketteriniń yqpaldastyǵyn odan ári tereńdetetin naqty qadamdar qabyldanady dep kútilýde.
Túrki memleketteriniń ıntegratsııasy tereńdegen saıyn Reseı, Qytaı sekildi alyp kórshilerimizdiń oǵan syn kózben qarap, keri yqpal etýi múmkin ekenin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul memleketter úshin Ortalyq Azııadaǵy túrki memleketteri strategııalyq áriptes jáne olardyń «yqpal etý» aımaǵy retinde esepteledi. Sondyqtan bul elderdiń derbes ıntegratsııalyq uıymǵa birigýi, bul aımaqta NATO-ǵa múshe Túrkııa Respýblıkasynyń yqpalǵa ıe bolýy unaı qoımasy anyq. Sonymen qatar, atalǵan derjavalarda kóptegen túrki etnostarynyń ómir súrip jatqanyn, ıntegratsııaylyq jobalardyń olarǵa da belgili bir deńgeıde yqpal etetinin eskergen jón.
Sondyqtan yqpaldastyq úrdisteri kezeń-kezeńimen, sondaı-aq mádenı, rýhanı salalardy tereń jaqyndastyrý arqyly jalǵasa bergeni ónimdi bolmaq.