Túrki jurty birligin bekemdeı túspek
TMU-ny damytý: Qazaqstannyń 8 bastamasy
Alqaly jıyn barysynda Qasym-Jomart Toqaev elimizdiń Túrki memleketteri uıymyn odan ári damytýǵa múddeli ekenin aıta kelip, Qazaqstannyń uıymǵa tóraǵalyǵy «Túrki dáýiri!», ıaǵnı «TURKTIME!» uranymen ótetinin málimdedi. Bul rette Memleket basshysy elimizdiń salt-dástúr (Traditions), birizdendirý (Unification), reformalar (Reforms), ǵylym (Knowledge), senim (Trust), ınvestıtsııa (Investments), medıatsııa (Mediation) jáne energııa (Energy) atty segiz máselege basymdyq beretinin atap ótip, olardyń árqaısysyna jeke-jeke toqtaldy. Bul basymdyqtar uıymnyń 20-shy sammıtine deıingi on jyldy qamtıtyn qysqa jáne orta merzimge arnalǵan.
«Birinshi basymdyq – salt-dástúr (Traditions). Shyn máninde, túrki birligin dáripteýdiń mańyzy óte zor. Bizdiń tarıhymyz, mádenıetimiz, tilimiz jáne dilimiz – ortaq. Osyǵan baılanysty Túrki memleketteri uıymynyń, onyń qurylymdarynyń týlaryn jáne emblemalaryn bir úlgige keltirgen jón. Búgin ózderińizge usynylǵan eskızderdi birge qarap, ortaq sheshim qabyldaımyz. Bul tarıhı sát bolmaq. Tarıhtan syr shertetin ortaq muraǵatty zerttep, urpaqqa aqıqatty jetkizý – bizdiń paryzymyz. Quzyrly organdarymyzǵa beımálim derekterdi birlesip zerdeleýdi tapsyrýdy usynamyz. Bul, shyn máninde, mańyzdy jumys bolmaq, sebebi ortaq tarıhymyzda áli de tolyq zerttelmegen aqtańdaqtar bar», - dedi Prezıdent.
Sondaı-aq Memleket basshysy elderimizdiń telehıkaıalaryn ózara nasıhattaý mańyzdy ekendigin basa aıtty. Ásirese, balalarǵa arnalǵan anımatsııalyq fılmderdi kóbirek taratqan jón ekendigine nazar aýdartty.
«Ekinshi basymdyq – birizdendirý jumysy (Unification). Túrki memleketteriniń qatar damýy óte mańyzdy. Biz memleketterimizdiń standarttary jáne termınologııasyn júıelegen jón dep sanaımyz. Osyǵan baılanysty modeldik zań jobasyn qysqa merzim ishinde qarap, ony maquldaýǵa shaqyramyn. Bul bastama taýarlarymyzdy ortaq naryqqa erkin shyǵarýǵa jol ashady. Al biryńǵaı standarttar ishki jalpy ónimdi jyl saıyn shamamen 1 paıyzǵa arttyrýǵa múmkindik beredi», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent atap ótken úshinshi basymdyq – reformalar (Reforms).
«Uıym qyzmetin ońtaılandyrý sharalaryn jalǵastyrý kerek. Osyǵan oraı Túrki memleketteri uıymy janyndaǵy turaqty ókilderimizdi taǵaıyndaý máselesin tezirek sheshýge shaqyramyn. Sondaı-aq hatshylyq qyzmetkerleriniń sanyn kóbeıtý týraly usynysty qoldaımyz», - dedi Memleket basshysy.
Sondaı-aq Qasym-Jomart Toqaev túrki elderinde álemdegi úzdik ýnıversıtetterdiń fılıalyn ashýdy usyndy.
«Tórtinshi, ǵylymı áriptestik (Knowledge) arqyly bilim jáne ǵylym salasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý asa mańyzdy. Osy oraıda elderimizde álemdegi úzdik ýnıversıtetterdiń fılıalyn ashýdy usynamyn. Birlesken ǵylymı sharalar ótkizip, tájirıbe almasý kerek. Til úıretetin bólimderdi ashýǵa qatysty jumysty retteý qajet. Jasandy ıntellektini, tsıfrlyq jáne aeroǵarysh ónerkásibin damytýǵa erekshe nazar aýdarǵan jón», - dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart nazar aýdartqan besinshi basymdyq – senim (Trust).
«Qazir aýmaly-tókpeli zaman bolyp tur. Halyqaralyq ahýal da turaqsyz. Osyndaı almaǵaıyp kezeńde túrki jurtynyń birligin bekemdeı túsý asa mańyzdy. Bul – ortaq qaýipsizdigimizdiń senimdi kepili. Qarý-jaraq jáne esirtki saýdasyna, terrorızm men ekstremızmge, kóshi-qonǵa qatysty syn-qaterler kóbeıdi. Mundaı qaýipterdiń aldyn alý úshin qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýymyz kerek», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy altynshy baǵyt retinde ınvestıtsııa (Investments) máselesine toqtaldy.
«Aımaqtar arasynda saýda-sattyqty keńeıtip, ekonomıkaǵa qarjy quıýǵa basa mán bergen jón. Bul iste Túrki ınvestıtsııalyq qory erekshe ról atqarady. Turaqty ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtý úshin jasyl qarjy naryǵyn damytý qajet», - dedi Memleket basshysy.
Prezıdenttiń atap ótýinshe, jetinshi basymdyq medıatsııanyń (Mediation) rólin arttyrý – ózekti másele.
«Soltústikte Reseı men Ýkraına, Taıaý Shyǵysta Izraıl men Palestına arasynda qandy qaqtyǵys bolyp jatyr. Aýǵanstannyń jaǵdaıy da turaqsyz. Batysta zańsyz kóshi-qon máselesi ýshyǵyp tur. Búginde Gaza sektoryndaǵy beıbit turǵyndar, ásirese, balalar jáne qarttar janjal azabyn shegýde. Olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý – basty mindet. Osy oraıda, Qazaqstannan Palestına halqyna 1 mıllıon dollar kóleminde gýmanıtarlyq kómek berý týraly sheshim qabyldadym», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Segizinshi basymdyq – energııa (Energy).
«Qazaqstan jańa qýat kózderin damytýǵa, jańǵyrtýǵa jáne ony tasymaldaý jolyn ártaraptandyrýǵa basa mán berip otyr. Biz geologııalyq barlaý, qýat óndirý isterine ozyq tájirıbeni jáne tehnologııany engizýge aıryqsha kóńil bólemiz. Munaı-hımııa ónerkásibin damytýǵa erekshe nazar aýdaramyz. Sonymen qatar «jasyl energetıka» salasynda birlesip jumys istegimiz keledi», - dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev sózin qorytyndylaı kele, túrki memleketteriniń basshylaryn birlikke shaqyrdy.
Túrki memleketteriniń Prezıdentteri kótergen bastamalar
Sammıtte Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵan, Túrikmenstan Halk Maslahatynyń Tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedov, Majarstan Premer-mınıstri Vıktor Orban, Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Ómirálıev sóz sóıledi.
Ózbekstan Prezıdenti Tashkentte Túrki damý bankin qurýdy usyndy.
«...Kelesi kezeńde biz Túrki damý bankin qalyptastyrý boıynsha qadamdar qabyldaýymyz qajet. Biz osy qarjylyq ınstıtýtty Tashkentte qurýdy usynamyz. Úshinshiden, biz Túrki memleketteriniń saýda-sattyǵyn zertteý uıymynyń bastamasyn tolyǵymen qoldaımyz. Osy uıymnyń jumysyn durys jolǵa baǵyttaý birqatar kedergilerdi eńserýge múmkindik beredi. Onyń ishinde saýda-sattyq salasyndaǵy kedergiler, ımport pen eksporttardyń kólemin arttyrý, elektrondy damytý baǵytyndaǵy kedergilerdi joıady», - dedi ol.
Al Rejep Taııp Erdoǵan baýyrlas elderdi ózara vıza baılanysyn jetildirýge úndedi.
«Biz úshin túrki memleketteri aıasyndaǵy kólik jáne ınfraqurylym baǵytyndaǵy jobalar óte mańyzdy. Baký-Tbılısı-Jeıhan shıki munaı qubyry, tabıǵı gaz qubyry, Trans Anatolııa qubyry, osynyń bári – bizdiń yntymaqtastyǵymyzdyń úlgisi. Kaspııdiń tabıǵı gazyn Eýropa men Túrkııaǵa tasymaldaý jalǵasady. Bul joba Eýropanyń energetıkalyq qaýipsizdigi men túrki memleketteriniń gúldenýin qamtamasyz etedi. Sonymen qatar biz kólik jelilerine kóbirek kóńil bólýimiz kerek. Osyny eskere otyryp, biz ózimizdiń ortaq Kaspıı-Batys-Shyǵys dálizin damytýǵa basymdyq beremiz. Biz saýda men kólik baılanystaryna kedergi keltiretin olqylyqtardy azaıtýymyz kerek. ıAǵnı, vıza protsesterin jeńildetip, kedendik kedergilerdi sheshýimiz kerek», - dedi Túrkııa Prezıdenti.
Sondaı-aq ol ortaq álipbı máselesi týraly pikir bildirdi.
«Árıne, bizdiń birligimiz úshin til men ortaq álipbı óte mańyzdy. Bul jerde prezıdentterdiń qoldaýy da óte mańyzdy. Osy baǵytta bizdiń Joǵary bilim keńesi arnaıy usynystaryn uıym hatshylyǵyna aıtty. Ol usynystar joǵary baǵalanady dep úmittenemiz», - dedi Rejep Taııp Erdoǵan.
Qyrǵyz Prezıdenti Sadyr Japarov Djalal-Abad qalasyn 2025 jyly Túrki áleminiń ortalyǵy retinde jarııalaýdy usyndy.
«TÚRKSOI, TúrkPA jáne Túrki akademııasyn, Mádenıet jáne mura jónindegi qordy damytýdy jalǵastyrý óte mańyzdy. Túrik ýnıversıtetterin uıymymyzdy damytýǵa kómek kórsetkeni úshin rızashylyǵymdy bildiremin jáne týrıstik ındýstrııany, baǵyttardy ilgeriletý úshin birigýge, Djalal-Abad qalasyn 2025 jyly Túrki áleminiń ortalyǵy dep ataýǵa shaqyramyn. Qala Jibek joly túıisindegi joldardyń birinde ornalasqan. Týrızmdi damytý óte mańyzdy», - dedi Sadyr Japarov.
Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevqa Qazaqstannyń Ázerbaıjanǵa shyǵarmashylyq ortalyǵyn syıǵa tartqany úshin zor rızashylyǵyn bildire kele Túrki memleketteriniń qorǵanys salasyndaǵy yntymaqtastyǵyn nyǵaıtýǵa úndedi.
«Ókinishke qaraı, qazirgi kezde halyqaralyq quqyq normalary buzylyp jatyr. Álemniń túkpir-túkpirinde qarýly qaqtyǵystar, qantógister men soǵystar oryn alý ústinde. Osy oraıda ár eldiń qorǵanys múmkindigi onyń qaýipsizdiginiń negizgi kepili sanalady. Sondyqtan meniń oıymsha, uıymǵa múshe memleketterdiń qorǵanys, qaýipsizdikti saqtaý, ónerkásip aıasyndaǵy yntymaqtastyǵy nyǵaıtyla túsýi tıis», - dedi Ázerbaıjan Prezıdenti.
Túrikmenstan Halk Maslahatynyń Tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedov álemde kıkiljińniń artyp ketýine nazar aýdartyp, jahandyq qaýipsizdik strategııasyn ázirleýde úsh ustanymǵa arqa súıeý qajettigin alǵa tartty.
«Birinshiden, janjaldy jaǵdaılardan erte kezeńde jaltarý úshin aldyn alý dıplomatııasyn qoldaný qajet. Ekinshiden, beıtaraptyq áleýeti men quraldaryn barynsha qoldanǵan jón. Úshinshiden, senim dıalog mádenıetin qalpyna keltirý qajet. Biz joǵaryda atap ótken strategııa ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa, álemdik qoǵamdastyq aldynda turǵan ózekti máselelerdi sheshýge turaqty damý maqsattaryn júzege asyrýǵa septigin tıgizerine senemiz», - dedi ol.
Sammıt qorytyndysy boıynsha memleketter basshylary kezekti sammıti keler jyly Qyrǵyzstanda ótkizýge ýaǵdalasyp, uıymǵa birqatar maqsat-mindet júktedi. Budan bólek, mańyzdy qujattarǵa qol qoıyldy. Sondaı-aq Túrki elderiniń birligin kúsheıtýge qosqan eleýli úlesi úshin Ózbekstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Shavkat Mırzıeev «Túrki áleminiń eń joǵarǵy ordenimen» marapattaldy.